Ахцегь райондин кьил Абдул-Керим Палчаеван ва ватанперес карчи, Агъасиеван тIварунихъ галай СПК-дин председатель Жамалдин Пашаеван регьбервилик кваз алай йисан 2-майдиз Ахцегьа, Россияда сифте яз, гьуьлуьн дережадилай 1000 метрдин кьакьан чкада суперинтенсивный ичин багъ кутуниз талукь гурлу мярекат кьиле тухванай.

Ана РД-дин Гьукуматдин председателдин 1-заместитель Нариман Абдулмуталибова, хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министрдин 1-заместитель Шарип Шарипова, къунши районрин кьилери, машгьур багъманчийри, общественный тешкилат­рин векилри ва багълар арадал хкунин месэла шадвилелди кьабулай жемятди иштиракнай. Ахцегьрин багълар арадал хкун лишанламишзавай суварин сергьятра аваз, гуьзел тIебиатдал шадвилин митинг, концерт хьана,  жемятдин иштираквални аваз сифте кьве жерге къелемар акIурна ва м­ярекатдин иштиракчияр къунагъламишна… Дагъустанвийри, республикадин кьиле авайбуру ихьтин жуьредин багълар артмишуниз дикъет гунин себеб абурун виниз тир бегьерлувал (цайи пуд лагьай йисуз хъсан бегьердал къвезва, адетдин багъларилай бегьерлувал са шумуд сеферда гзаф) ва багъманчийрин гъилин залан зегьмет механизмайралди эвезун я.

Гуьгъуьнлай  11-июлдалди 77 гектарда­ (рекьер-хуьлар хкудайла, михьи багъ — 57,5 га) Ставрополдин къелемлухдай гъана, «гала барон», «голден» ва чи шартIариз ярашугъ ичин сортарин ерилу къелемар акIурна. Багъ кутун гежел вучиз аватна ла­гьайтIа, эхиримжи 24 йисуз гадарнаваз хьайи чил илимдин вилик фенвай технологийрив кьурвал туькIуьрна кIанзавай: куьгьне тарарин кIанчар акъудна, чала-чухур чкаяр гужлу бульдозерралдини экскаваторралди туькIуьрна, къванер хкудна, багъдин участок жугъунра туна, шпалерар яна, симер чугуна, стIал-стIал яд гунин къайда кардик кутун патал гидротехникадин  имаратар туькIуьрна, жерге-жерге пластикдин махсус турбаяр чIугуна…

Багъ кутурдалай кьулухъ ингье 5-6 варз алатна. Зул атана. ЦицIибар зулухъ гьисабдай адет я кьван. Гьихьтин нетижаяр хьана? Вири къелемри, чил кьуна, ишлемишзавани? Четинди тир дигидай къурулуш къайдада гьатнавани? ЦIийи майишат багъманчи фялейралдини лазим тир хуьруьн майишатдин техникадалди таъмин яни? КIвалахра гьихьтин четинвилерал расалмиш жезва? Ихьтин са жерге суалриз жавабар жагъурунин, кIвалахдин нетижаяр жуван вилералди акунин мурадалди чна багъдин иесидин жавабдар векил, пешекар багъманчи Амер Пашаевахъ (ам ДАССР-дин лайихлу багъманчи, Ленинан, «Зегьметдин баркаллувилин», «Зегьметдин Яру Пайдах» орденрин сагьиб рагьметлу Гьажимегьамед Пашаеван хва я) галаз майишатда сиягьатзава.

Эхь, са вахтара и мулкара машгьур хьайи «Ахтынский» совхоздин багъларин тариф вири уьлкведиз акъатнавай. СССР чукIунихъ галаз алакъалу яз, гьайиф хьи, а багълар амукьнач. Иесисузвилелди гадарнаваз хьайи бегьерлу чилер баябан хьана. «Яд аваз хьайи вирериз яд хкведа» лугьузва бубайрин мисалда. Ингье гила капитализмдин алакъайрин шартIара Ахцегьрин багъларал чан хквезва.

— ЦIийи багъ адетдин вахтунилай геж – гатуз кутуниз килигайла, аквазва хьи, лап хъсан гьалда ава. Къелемрин анжах 12 процент хкатна. Абур ва бязи зайифбур гатфарихъ цIийибуралди эвезун патал къейдзава, — лугьузва Ингушетиядай атанвай пеше­кар агроном Рустам Барзигова. — Таза къелемар хаталу гьашаратрикай хуьн патал цIи 4 сеферда дарманар яна, обрезка авунва, лазим кьадарда яд, цихъ галаз мия­нардай шейэр «диаммофоска» (комплексное азотно-фосфорно-калийное удобрение) ган­ва. Тарарин жергейрин араяр эчIелрикай михьзава ва икI мад. Агротехникадин серенжемрив кьадайвал гелкъуьниз килигайла, нетижаярни хъсанбур я. Аквазва хьи, къелемри гьа сифте йисуз ичер гъанва. Амма къелемар ирели хьун патал чна емишар алудзава, анжах сад-кьвед тунва. Къведай йисуз сифте бегьер жеда. Амма гьар са гектардай 50-60 тонн ичерин берекатлу бегьер чна пуд лагьай йисуз гуьзетзава.

– Аквазвайвал, багъдин майданар гегьеншарун патал куьне мадни чил гьазурзава. И карда гьихьтин четинвилер ава? Накьвадин къурулуш кутугайди яни? — хабар кьазва чна агроном Рустам Барзиговавайни багъдин управляющий, усугъчайви Шамил Аслановавай.

– Эхь, меслят хьайивал, авайдал алава яз, мад 108 гектардин чил гьазурзава. Тахминан 80 гектардин михьи багъ жеда. Вири санлай 185 гектардин майданра — 146 гектардин суперинтенсивный багъ. Дагъдин хур я кьван, алай вахтунда четинвал чилин чин (рельеф) дуьзарунихъ, къванер хкудунихъ галаз алакъалу я. Чилик куьтен акатзавач, вири къван я. Гьавиляй къванер махсус техникадалди, гъилелди хкудуниз мажбур хьанва. Чилин еридикай вуч лугьун, Кабардино-Балкариядин меркез Нальчикдин махсус лабораториядай хтанвай анализрин нетижайралди, ина накьвадин химкъурулуш писди туш. Виликрай ина гьихьтин тарар-багълар хьанатIа, вирибуруз чида.

Малум хьайи­вал, багъманчиви­лин цIийи майишат лазим агротех­никадалди (5 трактор, 2 экскава­тор ва хейлин гьар жуь­редин механизмаяр ава), пешекарралди, фялейрин зегьметкеш гъилералди таъмин я. Хуьруьн чкада михьи гьавадал лезетлувилелди кIвалахиз, фяледин гъилиз йикъа 2000 манат пул къвез хьайила, кIвалахдай ксар къведачни бес! Пешекарар — агроном, управляющий, инженер-гидротехник, бри­гадир, механик, складдин заведующий квачиз, алай вахтунда багъда 30 фяледи кIвалахзава. Сезондин вахтунда абурун кьадар гзаф жеда.

Багъда чна бязи пеше­каррихъ ва фялейрихъ галазни суьгьбетарна. «Ахцегьрин цIийи багъларихъ хъсан гележег жедайдахъ инанмиш тирвиляй ва хайи ватанда зегьметдиз лайихлу къимет-мажиб авайвиляй, шегьердай хтана, чна ина гьакъисагъвилели кIвалахзава», — лугьузва управляющий Шамиль Аслановани бригадир Равиль Гьамзаева. «Саки 40 йисуз пата-къерехда гьар жуьредин кIвалахар авуна, зун дуьнья акунвай кас я. Ахцегьа цIийи къайдадин багълар кутаз, фялеяр кIанзавайдакай хабар хьанмаздини, масаниз хъфенач, атана, ина кIвалахзава. Гьина ханатIа, гьана герек атана, лугьуда урусри. Зегьметдин шартIарилай, мажибдилайни пара рази я. Гьавиляй Луткунрин хуьряй за 7 жегьил желб хъувунва. Ина гьакI Ахцегьай, Мискискай ва маса хуьрерайни фялеяр ава. Чаз зегьметдин къулай шартIар яратмишунай, эвелимжи нубатда Амер Пашаеваз сагърай лугьуз кIанзава», — къейдзава луткунви тежрибалу фяле Мамедали Ражабова.

Чаз итижлу хьайиди ам я хьи, багъда инал-анал северинни къабанрин пацарин гелер (гутумвийри «лепирар» лугьуда) ава. Вагьши гьайванриз ачух, вердиш уьруьшар тир кьван. Гила, жугъунра туна, кIеви авурлани, жугъунарни хураваз, абур къвезма. Иллаки сиве ичерин дад гьатнавай северикай хуьз жезвач. Къабанри эгъуьниз, къелемрин дувулар  хкудзава. Вагьшийрин вилик пад кьун патал гадайри вацI галай патахъай жугъунар мягькемарзавай.

Ина гьакI къаравулрин кIвалер, фялейриз ял ядай къулайвилер, гидротехни­кадин имаратар ва лазим маса чкаяр туь­кIуьрнава. Фикирдик гьакI 10 агъзур тонн емишар хуьз жедай гьамбархана эцигун­ ва гележегда емишар гьялдай цех кардик­ кутун ква. Гьелбетда, им хуьруьн чкада кIвалахдай чкайралди таъминарунин, райондин бюджетдиз налогар атунин, къурулушар вилик тухунин, халкьдин яшайишдинни экономикадин гьалар хъсанарунин­, нетижада жегьил хизанар хайи ватанда­ хуьнин шартI-бине я. Гьавиляй багъда кIва­лахзавай ксари, гьакI вири районэгьлийри райондин регьбер Абдул-Керим Палчаевазни ватанперес жумарт карчи Жамал Пашаеваз хийир-дуьа ийизва.

Дагъдин шартIара цIийи жуьредин чIехи багъ кутун, гьелбетда, пулдин еке харжийрихъ галаз алакъалу я. Пешекаррин гьисабунралди, авунвай харжияр 6 йисалай арадал хтун гуьзетзава. Девирдин истемишунрив кьур цийи багъ кутунай, гьелбетда, гьукуматдин куьмекдални вил ала.

Дашдемир Шерифалиев