23-июлдиз Россиядин Президент Владимир Путина 2026-йисан 1-сентябрдилай уьлкведин мулкунал рекъемрин (цифровой) манат гегьенш майданра ишлемишиз башламишуниз талукь къанундал къул чIугуна. Россиядин финансрин къурулушда и документ асул метлеб авайди я лагьайтIа жеда — ада милли валютадин цIийи жуьредал яваш-яваш элячIунин къайда тестикьарна.
Рекъемрин манатдикай рахаз са шумуд йис я. Россиядин финансрин къурулушдик ам кутунин гьерекатди гзаф кьадар суалар ва агьалийрин патай кичIевал арадал гъизва.
Россиядин рекъемрин манатдин гьакъиндай вуч малум я? Ам агьалийри мус ишлемишиз башламишда ва и кар вири жемят патал чарасузди жедани, жедачни? Рекъемрин манатдиз талукь и ва са жерге маса суалриз жавабар гун чна Россиядин Банкунин регионда авай отделенидивай тIалабна.
Рекъемрин манат вуч я?
Рекъемрин манат адетдин манатдин рекъемрин жуьре я. Исятда уьлкведин агьалийрихъ нагъд (чи кисейра авай чарарин ва ракьун пулар) ва нагъд тушир (банкара авай, картайрал алай пулар) жуьрейрин пулар ава. Абурал алава яз, гила манатдин рекъемрин жуьрени пайда жеда. Рекъемрин пулар агьалийрин ва компанийрин рекъемрин кисейра хуьда (юридический чIалал лагьайтIа, — рекъемрин манатдин счетра). Кисеяр Россиядин Банкунин бинедаллаз ачухда. Ихьтин пулар ишлемишунихъ галаз алакъалу гьерекатарни гьа и майдандал тамамарда. Гьа са вахтунда рекъемрин кисейрикай агьалийривай, адет яз, арада мензил авай къайдада ишлемишзавай каналрин — банкарин, интернет-банкарин мобильный приложенийрин куьмекдалди менфят къачуз жеда.
Россиядин мулкунал рекъемрин манат ишлемишунихъ галаз алакъалу ихтияррин бинеяр 2023-йисан 1-августдилай къуватда гьатай федеральный къанундалди кутунва. И къанунди рекъемрин манат — Россиядин валютадин пуд лагьай жуьре ва Россиядин Банк рекъемрин валютадин авай тек са оператор яз тестикьарнава.
Адетдин къайдада кьве дережадикай ибарат системади кIвалахзава: Центральный банкуни (ЦБ) пул чапзава (акъудзава) ва ам алишверишдин банкарив вугузва. Абуру лагьайтIа, агьалийриз ва компанийриз къуллугъар тамамарзава. И къайдада банкар ЦБ-дин ва агьалийрин арада авай арачияр жезва: абуру депозитар кьабулзава, кредитар гузва, гьахъ-гьисабар ийизва.
Рекъемрин манатди и къайда дегишарзава. Кура-кура маса гудай алишверишдин къайдада Россиядин Банкуни вирибурун (гьам кьилдин ксарин, гьамни карханайрин, компанийрин) рекъемрин кисеяр авай платформа арадал гъизва ва идара ийизва.
Гьакъикъатда им вуч лагьай чIал я? Сбердин, ВТБ-дин ва я алишверишдин маса банкунин счетда «къаткунин» еринда куь пул ЦБ-дин бинедаллаз арадал гъанвай киседа хуьда. Гьа са вахтунда, алишверишдин банкарни амукьда, амма абуру тамамарзавай роль бинедилай дегиш жеда — абурукай куьне ЦБ-да эцигнавай куь пул ишлемишун патал лазим «дезге», алат жезва.
Эгер чIехи пай агьалийрин пулар ЦБ-дин рекъемрин кисейриз «авахьайтIа», банкарихъ депозитар — абуру къазанмишзавай кьилин чешмеяр тIимил жеда. Талукь яз, абур (муьштерияр хуьн патал) я депозитрай ставкаяр гзафаруниз, я фондар гзафардай маса чешмейрихъ къекъуьниз, я тахьайтIа, кIвалахдин къайда тамамдаказ, бинедилай дегишаруниз мажбур жеда. 23-июлдиз кьабулнавай къанундихъ и жигьетдай кьетIен важиблувал ава: ада базардин чIехи иштиракчияр патал рекъемрин манат чарасуздаказ ишлемишунин къайда ва метягьдин, къуллугърин гьакъи нагъд тушир жуьреда гун патал универсальный гьахъ-гьисабрин код (УПК) ишлемишун кардик кутазва. МасакIа лагьайтIа, гила чIехи банкаривай ва алишверишдин къурулушривай пуларин цIийи жуьре кваз такьуна таз жедач — 2026-йисан сентябрдилай абур (сифтедай — чIехибур, ахпа — вирибур) муьштерийриз рекъемрин манатдалди гьахъ-гьисабар ийидай мумкинвал гуниз мажбур жеда.
Рекъемрин манат, яшайишдин рекьяй пулар гудайла ва капитальный эцигунардайла, ишлемишунин къарар кьетIен важиблувал авайди я. 2025-йисан 1-октябрдилай рекъемрин манатар сергьятламиш тир къайдада ишлемишда — анжах бюджетдин тайин тир харжийрай, 2026-йисан 1-январдилай, бюджетдин харжияр кьилиз акъуддайла, сергьятламиш тушир къайда ишлемишиз башламишда.
Рекъемрин кисе гьикI ачухиз жеда?
Рекъемрин кисе квехъ авай банкарин мобильный приложенийрин (гьидан хьайитIани, тафават авач) куьмекдалди ачухиз ва гележегда ишлемишиз жеда. Кисе вич, винидихъ лагьайвал, ам, са банкунихъ галазни алакъалу тушиз, ЦБ-дин майдандал жеда .
Рекъемрин манатдалди гьахъ-гьисабар авун нагъд тушир (безналичный) жуьредилай квелди тафаватлу я?
И кьве жуьре гьахъ-гьисабар сад масадаз гзаф ухшар я. Инсан патал кьилин артуханвал адакай ибарат я хьи, агьалийри сада-масадаз пул ракъурайла, комиссия кьадач, гьакIни банкаривай рекье твазвай пулунин кьадар сергьятламишиз жедач. Инсанар ва компанияр патал рекъемрин манатдалди ийизвай гьахъ-гьисабар пулсузбур жеда, яни абур банкари тайинарзавай тарифрилай аслу туш.
Эгер заз рекъемрин манат ишлемишиз кIанзавачтIа, вуч ийида?
Агьалийривай, исятда хьиз, манатдин гьихьтин жуьредикай — нагъд, нагъд тушир ва рекъемрин — менфят къачудатIа, чпивай хкягъиз жеда. И кар анжах касдин вичин фикирдилай аслу я. Рекъемрин кисе ачухуниз агьалияр мажбурдач. Эгер кIанзавачтIа, ишлемишдач.
Гьа са вахтунда пешекарри инанмишарзавайвал, и къайда амайбурулай хатасузди хьун лазим я. Рекъемрин гьар са манатдихъ вичин, масадаз тешпигь тушир надир код ава. Эгер куьне жуван пул дуьшуьшдай луту-путуйриз рекье туртIа, абурун геле къекъуьн ва пул «къутармишун» хейлин асант жеда. Идалайни гъейри, и ва я маса банк кIватуни (банкрот хьуни) куь киседа авай пулуниз сакIани таъсирдач. Государстводивай лагьайтIа, мисал яз, госконтрактрай, пенсияр, субсидияр гун патал чара ийизвай такьатар гьиниз физватIа ахтармишиз жеда.
Чир хьун важиблу я
. Рекъемрин пул, чи уьлкведин маса жуьредин пулар хьиз, Россиядин банкуни акъудзавайди я — абурун арада тафават авач. Гьар са касдивай нагъд пул — рекъемриндаз, рекъемринди нагъд пулуниз элкъуьриз жеда. Рекъемрин киседа авай пул, банкунин счетдиз рекье тваз, ахпа нагъд пул яз алудиз жезва. Къайда ихьтинди я: рекъемрин пул — нагъд тушир пул — нагъд пул. Гьа икI — къарши патахъни.
. Рекъемрин пулунилай дуллух ва я «кэшбек» къачун мумкин туш. ЦБ-ди къейдзавайвал, рекъемрин пул кIватIиз хийир къачун патал ваъ, харж авун патал туькIуьрнава. Абуралди гьахъ-гьисабар QR-коддин, гележегда — NFC системадин куьмекдалди ийиз жеда.
. Рекъемрин пуларалди кредитар гудач. Пенсияр ва яшайишдин бине авай маса пулар гудайвал я. Амма и къайдада къачун и ва я маса касди вичи кьабулзавай къарар я.
Рекъемрин манат ишлемишиз башламишунихъ галаз алакъалу яз, россиявийриз гьихьтин кичIевилер ава?
1-кичIевал: рекъемрин манат вири агьалияр патал чарасузди жеда ва ада амай жуьредин пулар къуватдай вегьеда.
Рекъемрин кисе анжах касдивай вичивай гуьгьуьллудаказ ва вичи хкягъай банкунин мобильный приложенидин куьмекдалди ачухиз жеда. Нагъд ва нагъд тушир жуьредин гьахъ-гьисабар къуватдай вегьедач. Рекъемрин жуьредин манатди абур эвеззавач, ам алава такьат я ва агьалийривай ам амайбурухъ галаз сад хьиз (абурал алава яз) ва анжах хушуналди ишлемишиз жеда. Пуларин пуд жуьрени къуватда амукьда.
2-кичIевал: рекъемрин манатдин куьмекдалди ийизвай гьахъ-гьисабар тамамдаказ ва кIеви гуьзчивилик жеда. Харжияр сергьятламишда.
Эгер техникадин мумкинвилер кваз кьуртIа, рекъемрин манатар квез харжнатIа ахтармишиз жеда. Ихьтин мумкинвал артуханвал яз вилик гъизва: месела, пудратчийрихъ галаз кIвалахзавай чIехи бизнес патал. ГьакIни рекъемрин пулар харжунал сергьятвилер эцигиз жезва- мисал яз, тайин кьадар пул тайин жуьре шейэриз ва я къуллугъриз харждайвал. Харжийрал ийизвай ихьтин гуьзчивал агьалийриз гузвай пенсийриз ва пособийриз талукь жедани, жедачни гьелелиг малум туш. ЦБ-дин департаментдин кьил А. Бакинади и месэладиз талукь яз баян гайивал, «ибур анжах ванер-сесер я». Адан гафаралди, рекъемрин манатдихъ галаз алакъалу харжияр ва кисейра авай пулунин кьадар банкунин сир яз амукьда.
3-кичIевал: эгер яргъалди харж тавуртIа, рекъемрин манатар «кун» мумкин я.
Гъавурда твазвайвал, рекъемрин манат ЦБ-дин киседа хуьдай вахт сергьятламишзавач. Касдивай ам, вичиз лазим хьайила, харж ийиз жеда. Банкарин счетра авай такьатар хьиз, рекъемрин пулни «кун» мумкин кар туш.
4-кичIевал: электричество ва я интернет авачиз, рекъемрин пул квахьда.
ЦБ-ди гъавурда твазвайвал, электричество ва я интернет авачирла нагъд тушир жуьредин пулар банкарин счетра амукьзава. Анжах интернет авачирла, приложение ишлемишиз жезвач.
Рекъемрин пуларин месэлани гьа ихьтинди я. Гележегда рекъемрин пуларихъ галаз алакъалу гьахъ-гьисабар интернетдикай менфят къачун тавуна ийидай технология туькIуьрдайвал я. Им и жуьре пулунин виле акьадай хьтин артуханвал хьун гуьзлемишзава.
5-кичIевал: эгер вахтунда отказ кхьин тавуртIа, куь пул патал рекъемрин кисе банкуни вичи ахъайда.
Инсанрин арада гъулгъула твазвай и фикир социальный сетра фадлай чкIанва. ЦБ-дин официальный баянра къейднава: «Рекъемрин пул ишлемишуникай отказ ийизвай махсус са жуьрединни арзаяр ацIурун ва МФЦ-риз, я тахьайтIа, маса идарайриз тухун герек туш».
МФЦ-дин ва рекъемрин кисеяр ачухунин арада са алакъани авач. Эгер касдиз рекъемрин манат ишлемишиз кIанзавачтIа, ада и кисе ачухдач — гьа им бес я.
6-кичIевал: рекъемрин киседин пароль квахьун рекъемрин пулар ишлемишдай мумкинвал гьамишалугъ квахьун лагьай чIал я.
ЦБ-дин векилди гъавурда турвал, рекъемрин киседихъ, вич рикIелай фейила, пул ишлемишдай рехъни михьиз атIудай пароль жедач. Киседин иесиди тек са вичиз талукь тир делилар (идентификация) банкунив агакьарда ва адаз кисе ачухдай «куьлег» гуда. Эгер и «куьлег» рикIелай алатайтIа, адавай, мад сеферда банкуниз фена, идентификация авуна, вичин рекъемрин киседин рехъ ачух хъийиз жеда — адан пул санизни квахьдач.
Эхирдай къейд ийин хьи, ВЦИОМ-ди июлдиз кьиле тухвай ахтармишунрин бинедаллаз, Россиядин чIехи пай агьалийри рекъемрин манат кардик кутуниз ихтибарзавач. 40 процент агьалийриз цIийи жуьредин манат кардик кутунихъ мана авачиз аквазва. Анжах 6 процентдиз цIийи жуьре пулара нукьсанар аквазвач. 37 процент агьалийривай тайин жаваб гуз хьанач. Санлай къачурла, малум хьайивал, анжах 7 процент агьалийриз рекъемрин манатдикай тамамдаказ хабар авай, 45 процентдиз – са жизви, 43 процентдиз са вуч ятIани ван хьанвай, амма дериндай и месэладиз фикир ганвачир. Виридалайни хъсандаказ и месэла 18-24 йисарин яшда авай жегьил агьалийри ахтармишнавай.
Жасмина Саидова
