Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

(Тарихдин чинрай)

“Лезги газетдин” алай йисан къанни кIуьд ла­гьай нумрада тарихчи, писатель Рамазан Ве­либегован “Дагъвияр Ленинан патав” макъала чапнавай. Ана дагъвийри В.И. Лениназ  ба­гъишай савкьатдин­ ме­с­эладини кьетIен чка кьунвай. Инал заз, Рамазан муал­лим­дин­ рикIел хкунриз къуват гуналди, и жи­гьет­дай жуваз чидай бязи алаваярни хъийиз кIан­зава.

Авторди къейдзавайвал, Дагъустандин Сов­наркомдин председатель Жалалутдин Коркмасова сифте нубатда В.И. Ленинан вилик Дагъустандин карта экIяна, амма  и кардин кьилин себеб вуч тиртIа, макъалада къалурнавач. (Мумкин я, карта Ленинан вилик гъвечIи столдал экIягъайди  Ж.Коркмасов ваъ,  Алибег Тахо-Годи  хьун).

— И карта вуч патал я? — хабар кьуна Владимир Ильича.

Инал  дагъвийри (абур кьуд кас авай)  и йикъара са жавабдар къуллугъчидиз Дагъустан гьина аватIа чириз кIан хьайидакай, амма ада Дагъустанни Туьркменистан  какадарзавайдакай лагьа­на. Гьавиляй дагъвийри чпив гваз Москвадиз Лениназ Да­гъустан алай чка къалурун патал карта гъанвай. Ленин и  жавабдар къуллугъчидин чирвилерин дережадал хъуьрена ва, ам вуж ятIа хабар такьуна, лагьана: “Квез кичIе жемир. Бес заз Дагъустан алай чка  чидачни мегер?”

Кьвед лагьайди. Чаз малум тирвал, В.И. Лениназ дагъвийри савкьатни тухванай. Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамза­това вичин “Дагъвияр Ленинан патав” шиирда, Рамазан муаллим­ди вичин макъалада къейднавай чернильницадилайни къелемдилай гъейри, къалиян, гьакI Андида гьазурнавай  япунжини ба­гъишналдай. Къалиян гъиле кьуналди, дагъвийрин хатур амукьиз­ кичIела, вичи пIапIрус  чIугван тийизвайдакайни лагьаначир. Заз инал  ихтилат чернильницадикайни  къелемдикай ийиз кIанза­ва.

Тарихчи, муаллим, Дагъустандин та­рих чирунин кардиз вичин­ вири уьмуьр бахш авур Булач Гьажиева и жигьетдай икI кхьизва:

— Дагъустанда авай хейлин четинвилерикай Ленин хабардар авуна, дагъвийриз  хъфиз кIанзавай. Садлагьана абурукай сада лагьана: “Агь! савкьат гуз рикIелай алатзавай!”

Мирзабег Ахундова вичин  метIерал кьунвай багълама ахъай­на.­

— Дагъвийри, гьуьрметлу Ильич, — лагьана делегациядин членри, — Квез  кхьинардай шей багъишун тIалабзава. (Им надир ядигар тир).

Мадни абуру лагьана: “Дагъвийрин къанунралди, квез гапур  багъи­шиз кIанза­вай. Амма Унцукулдай тир машгьур устIар­ди лагьана хьи, Ленинан гъиле авай къелемди лап хци гапурдилайни  хъсандаказ атIуда”.

И гафари Ильич шадарна, ам рикIи­вай хъуьрена.

Дагъвийри чпин суьгьбет давамарна: “И савкьат гьазурдайла, Унцукулдай гьазур жуьредин кхьинардай ядигар шей жа­гъа­нач. И чIавуз Мегьамед Кебедов ва адан юлдаш Нурмагьамед Ханбудаев куьне картадал карандашдалди гел тур гирведилай Темир-Хан-Шурадиз фена ва Дагъустандин генерал-губернатордин канцелярийда авай чернилдин къапунилайни къелемдилай (прибордилай) чешне къачуна”.

Лениназ са вуч ятIани лугьуз  кIанзавай, амма дагъвийри ам акъ­вазарна. “Владимир Ильич, куьне фикирмир хьи, им губерна­тордин чернильницадин копия я. Ихьтин  ядигар дуьньядал алач”.

Ленин хъуьрена, ам  пипин кIарас­ди­кай авунвай, гимишдалди жуьреба-жуьре нехишар акъуднавай  надир шейиниз килигна. Чернильницадин патав гъве­чIи кьве чирагъ, чернил кьурурдай алат ва перо авай къелем гвай. Ацукь ва кхьихь!

— Амма тек са чавай ихьтин савкьатдал гьейранвал ийиз жедач, — лагьана Ленина. — Ибур вири музейдиз вахкана кIанда. Къуй виридаз Дагъустанда гьихьтин магьир устIарар аватIа чир хьурай!

Мугьманар и гафарал лап гьейран хьана.

1984-йисуз зун, “Дагъдин булах” газетдин хсуси мухбир яз, Ма­хачкъалада вацран курсара авайла, чи курс  Махачкъаладин край чирдай музейдиз экскур­сиядиз тухванай. Гьа чIавуз чаз анин экскурсоводди и савкьатни къалурнай, 1921-йисан 12-февралдиз  дагъвийри Лениназ багъишай затIарин эвезар.

Рамазан муаллимди къейдзавайвал, Ахундова Ленинан вилик квай столдал савкьат эцигна.(Абур гилани Ленинан кабинетда столдал ала).

Гъахъ гафар я. Дагъвияр Дагъустандиз хтанмазди, Лениназ ба­гъишай хьтин савкьат мад сеферда гьазурнай. Ам алай вахтун­дани  Махачкъаладин край чирдай музейда хуьзва.

Абдула Семедов,

Кьурагьрин хуьр