Ихьтин суал и йикъара ОТР каналдай веревирдзавай. Статистикадин делилралди, передача тухузвайбуру къейд авурвал, Россияда 43 процентдилай гзаф агьалияр текдаказ (ялгъуздаказ), патав кас гвачиз яшамиш жезва. Я
шар 85 йисалай алатнавайбурун 70% ялгъуз я…Мад са къейд: чи агьалийри яшар 40-далай алатайдалай кьулухъ чпин ялгъузвал гьиссзава… Ихьтин рекъемри, экрандилай къалурай гзаф жавабри зун хиялрик кутуна, суалра туна.
Ялгъузвал, теквал инсанрив вучиз агатзава? Себеб вуч ятIа инсанар чеб чпивай яргъа хьунин? Сад-садаз къайи хьунин? Инал ихтилат са гьихьтин ятIа къуншийрикай ваъ, багърийрикай, санал чIехи хьайи хизанрикай (стхайрикай, вахарикай, веледрикайни диде-бубайрикай) физвайди рикIел хуьн. ГьикI лагьайтIа, къуншийрин арада са гьихьтин ятIа къалар, наразивилер, сада-садаз гьелягьар кьунар жедайди уьмуьрдин тежрибадай тIимил аквазвач.
Хайибур сад-садавай къакъудун, чпи чпиз гьелягьар, гагь-гагь инадар кьун вуч паталди ятIа?.. За кьатIузвайвал, передачадани къейд авурвал, инсанрин чаравилер, ялгъузвилер чи обществода гила, яни коммунизмдин (коллективдин) идеологиядиз ваъ лагьайдалай кьулухъ пара хьанва. Себебарни садни кьвед туш. Кьилин себеб инсанрин агьваллувилихъ, таъминвилихъ, девлетдихъ галаз алакъалу я.
Дугъриданни, шивцел алайдаз яхди виле ахквадач лугьун гьа ихьтин социальный барабарсузвили арадал гъанвайди тушни? Амма халкьди ялгъузвал ерли герек авачир азар, усалвал тирди раижзавай мисалар гзаф лагьанва. Тек тар тама тахьурай. Са хеб авайди суьруь туш. Са цуькведи гатфар гъидач. Са тIуруна авай загъади са челег вирт чIурда. КьацIай са данади нехир кьацIурда.
Генани суал къвезва: инсанри и ялгъузвал вучиз кьабулзава? Зун дяведин йисарин аял я. Гьавиляй зи рикIел гьа чIаван, иллаки дяведилай гуьгъуьнин залан йисарин агьвалатар гзаф алама. Неинки санал аламай хизанри (аялри, яшлубуру), гьакI къуншийрини ялгъузвал чпив агуддачир. Къуншияр санал кIватI хьана, хъуьтIуьн яргъи йифера гъалар храдай, гамар ришадай, сар эвядай, кIуртар, кавалар цвадай… Ийидай маса крарни, машгъулатарни гзаф жагъидай. КIвалах санал ийизвайди хьиз, чранвай хьран фуни, цикIенни, авунвай са къаб хешилни, рганвай картуф — газарни санал недай. Дадлуни жедай. Бес инсанри, иллаки яшлубуру ахъайдай махар, жегьилри лугьудай манияр, ийидай кьуьлер квев гекъигда? Яшлубур жегьилриз чешне, акьул-камалдин бинеяр тир.
Са гьи кIвале са гьикI ятIа къари ва я къужа ялгъуздиз амукьун айибдай кар тир. ИкI тир гьа “коммуна” лакIаб язавай Советрин девирдин вири йисарани. Бес гила вуч хьана? Вуч акатна чи михьи булахрикни вацIарик? Ни чIурна чи пак адетар?
Заз и йикъара са яшлу муаллимди суьгьбетна. Советрин девирда етимханаяр (аялар хуьдай кIвалер) гзаф тир. Гила етимар гзаф хьанва. Чебни ялгъузар… Диде — сана, буба — масана, аяларни — ина — ана…
Чи хуьрера ялгъуз амай къариярни къужаяр ни гьисабна? Советрин девирда яшлу, зайиф гьар са касдихъ закондалди галкIурнавай духтур, социальный работник (къуллугъчи) авайди тир. Гила са хуьруьхъ ахьтин я духтур, я соцработник, я маса къайгъудар аматIани чидач.
Сив хуьнин ва я Къурбандар гудай суваррин йикъара ялгъузар алай чкаяр жагъуриз аквада. Бязи къайгъуяр ЧIехи Гъалибвилин суварихъ галаз алакъалу язни ийизва. Амма гилан ялгъуз ксарикай чIехи пай дяведин иштиракчияр туш, я ветеранвилин дережайривни агакьзавач. Ибур нин рикIел къвезва?.. Хайи веледрини кьил къакъуднавайбур…
Ялгъузвилелай чIехи бедбахтвал инсан патал бажагьат ава. Кар-кеспидик квачиз, патав хабар кьадай багъриярни гвачиз, къула цIай, суфрадик фу квачиз, булахдал физ тежез, квар ичIи тир къариярни къужаяр (чебни вахтунилай фад кьуьзуь хьанвайбур, гуьгьуьл ханвай сагъсузар) къвердавай гзаф жезвайди, чи гьи хуьруьз фейитIани аквазва.
Шегьерра вуч аламатар аватIа, лугьуз хьун четин я. Ялгъузрин кIвалер авачизни туш. Амма, ялгъуз яз, уьмуьр пучзавай жегьилриз вучда? Я гъуьлуьз тефей, я эвленмиш тахьай гьикьван жегьилри чпин йикъар перишандиз тухузва?..
Демографиядин (агьалийрин кьадар артухарунин, хуьнин) месэлаяр четин хьунин асул себеб бес инсанрин ялгъузвал, сад-садавай къакъатун тушни?
Кьилдин хсусиятчийри чпин хсуси мукар кутуна, са гьикI ятIа кьил хуьзва. Амма ибуруз чпиз чеб аквазватIа? Абур гзаф вахтара чпи чеб кIудзавай, сада-садан рекьер атIузвай бягьсера жезвайди, эхирни и падни, а падни ялгъуз, ажуз жезвайди чун рахазвай передачада хъсандиз къалурзавай.
И йикъара зун жуван дагълух хуьруьз хъфенвай. Инсанар (къуншияр) агудзавай са тешкилатни, са гъвечIи цех хьайитIани ана амач. Гьатта садаз сад аквадай кимер, булахар, гамарин фабрика, колхоздин ферма, бригада — затIни амач. Инсанар ялгъуз жедачни?
Мектебрани аялар агудзавай тешкилатри кIвалахзамач. Гатун ял ядай са лагерди кIвалах тавун, жегьилрин са тешкилат тахьун, вири гъиляй — виляй вегьена, терг авун — им “демократиядин” агалкьун я жал?..
Ихьтин шартIара суьруь амачир дагъ кьуразва, дергес тахквазмай чуьл кьиферин мяденриз элкъвенва, куьтендин цан амачир мезре гарарини марфари гатазвай бушлухдиз элкъвенва. Инсанар хъфин тийизвай булахрайни кьур акъатнава. Неинки са гьина ятIа чIурара, гьакI хуьруьн къене агъзур йисара инсанризни мал-къарадиз яд гайи булахар амач.
Гьар са кIвализ яд гъанва лугьузва. Бес хуьруьн мулкарин абур, дамах, берекат тир булахар, рекьерни муькъвер, кимер тергдани? Аллагьдиз шукур, мискIин, куьгьне хьанвай мектебни ама. ЦIийиз эцигнавай ФАП-ни ава… Хуьруьн администрациядин дараматни чкадал алама. Амма… Ана инсанар аматIа, суал арадал атана. ЧкIизва гьанагни, цларай сварар фенва.
Бес амай чи къунши хуьрер? Ялгъузвал авачир са хуьр, чи дагълара хьиз, аранрани бажагьат гьалтда. Физва виринрай кар алакьдай жегьилар, кьил хуьдай чка жагъуриз…Элкъвезва анрани вири къурабайриз — ялгъузриз…
Кьуьзуьбур, зайифбур — ялгъузбур амукьзава. И кар гьакьван ван-сес, мани-макьам алаз, гад агудиз аквадай арандин талайрин сефилвили, ичIивили, ялгъузвили субутзавачни?! Гатун вахт я лагьана, акьван рекьера къекъвейла (Дербентдай — Къурушдал кьван), пар (техил, емишар, векь-кьал) дашмишзавай са улакь гьалтнач. Я десте хьана инсанри кIвалахзавай багъ, сал, харман акунач. Им бес ялгъузвал, бишивал, ичIивал тушни?
Яраб и тегьерда инсанрин асайиш, яшайиш, фагьум-фикир дегиш хьунин себеб вуч ятIа? ИчIи чуьллерини хуьрери, буш гъилери базарар ацIурдани? Аялар гзаф авай хизанар машгьурдани? Ихьтин суалрай гьикI кьил акъудда?..
Чахъ чун хуьдай, виликди тухудай лап хъсан ва метлеблу милли проектар гзаф авайди гзаф мярекатрал чи кьилин регьберрини, са бубат гъвечIибуруни эзберзава эхир?… Чаз, чкадал алай чи сагьибриз, адетдин инсанриз ахьтин проектрикай, куьмекрикай хабар жезвайди туш жал?..
Уьмуьрдин четинвилерай, алаш-булашдай чун сад хьана, сада-садан тереф хвена, ялгъузвал арадай акъудна, экъечIун лазим тушни? КIвал авачирдаз кIвал, мал авачирдаз — мал, хизан кутаз тежезвайдаз хизан кутаз алахъайтIа, идакай низ зиян жезватIа?..
ТIугъвал лугьудай завалди чун генани ялгъузарнава, дарманрикай — рапарикайни парабур катзава… Ихьтин гьалари яраб чун гьихьтин чкадал гъидатIа?! Гележег гьихьтинди жедатIа?..
Садвал, санал яшамиш хьун, зегьмет чIугун гьикьван важиблу ятIа, арифдар СтIал Сулеймана икI раижнава:
Эй юлдаш, вун жемир авам,
Гъавурда гьатиз гьерекат.
Кесибринди я и аям,
Колхоздиз кIватIиз гьерекат…
Сад ая куь гафар-чIалар,
КIватI хьухь жегьил ва агьилар,
Вахтунда гатун техилар,
Гатадай ратIруз гьерекат…
Эй юлдаш, ават ахварай,
Къаткимир вун, кIвачел къарагъ.
Батракариз гзаф гьарай,
Социализмдиз гьерекат.
Валлагь, заз и гафар чIехи шаирди, чи къенин югъ акуна, кхьейди хьиз я.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
