Машгьур шейх, дагъвийрин руьгьдин буба Ярагъ Мегьамедан Вини Ярагъдал алай мискIин (ана гьакIни медресани кардик квай) цIийикIа туьхкIуьр хъувунин игьтияж авайдакай ихтилатар ийиз гзаф йисар тир. Мисал яз, 2017-йисуз Мегьарамдхуьруьн районда шейхдин экуь къаматдиз талукьарна кьиле тухвай форумдал мискIин арадал хкидай къарар кьабулнай. Амма жуьреба-жуьре себебар аваз, и кардив эгечIиз хьанач. 2019-йисуз республикадин са жерге СМИ-риз Вини Ярагъдал алай мискIин цIийикIа туьхкIуьр хъувун патал кьиле шейхдин невейрикай тир Агьмад Мегьамедов авай ярагъвийрин са дестеди пулдин такьатар кIватIзавайдакай малуматар акъатнай. Амма и сефердани месэла гьялиз хьанач…
Са шумуд йикъан вилик за интернетдин бязи соцсетрай (“Фейсбук”, “Телеграмм”) Ярагъ Мегьамедан мискIин михьиз чукIурнавайдакай, тарихдин имарат чилихъ галаз саднавайдакай хабар гузвай макъалаяр кIелна. Макъалайрихъ Вини Ярагъдал янавай сад-кьве шикилни галай. Жуван халкьдихъ, тарихдихъ, хайи чилихъ рикI кузвай гьар са лезгидик хьиз, закни и макъалайри къурху кутуна. Зун, чкадал фена, авай гьаларихъ галаз мукьувай таниш жедай фикирдал атана…
Аниз фидалди вилик дуьшуьшдай зун Ставрополь шегьердин Думадин депутат, вичин ери-бине Сулейман-Стальский райондин Агъа СтIалдилай тир Казбек Агъаларовахъ галаз таниш хьана. Махачкъалада авай имам аш-Шафиидин тIварунихъ галай мискIинда чи халкьдин векилрикай тир динэгьлийри са мярекат тешкилнавай. Ставрополдай хтанвай чи ватанэгьлини и межлисдиз атанвай. Гьана чи сад лагьай гуьруьшни кьиле фена. Са кьас фу тIуьна, жемятдихъ галаз санал капI авурдалай кьулухъ чна чи халкьдиз талукь жуьреба-жуьре месэлайрай ихтилатар авуна. Зи цIийи танишдин суьгьбетрай заз Казбек Агъаларова, адан стхайри, Урусатдин жуьреба-жуьре шегьерра (Сахалинда, Калининградда, Камчатский крайда, Тюменда ва масанра) яшамиш жезвай адан дустари Ярагъ Мегьамедан мискIин арадал хкунин карда иштиракзавайдакай хабар хьана. За адавай и месэладикай гегьеншдиз суьгьбет авун тIалабна.
— Вини Ярагъдал машгьур шейхдин мискIин арадиз хкиз кIанзавайдакай хабар хьайила, зак руьгь акатна, — лугьузва Казбек Агъаларова. — Фад гъиле кьуна герек кар тир. Белки, вахтунда и месэладив эгечIнайтIа, ам гьахьтин гьалдизни къведачир. Ашкъи авай гьар са касдивай и проектда иштиракиз жезвайди чир хьайила, зун, зи стхаяр, ярар-дустар къерехда акъвазнач. Чун вири лезги халкь патал важиблу и кардик чи пайни кутаз гьазур хьана. Гьар сеферда Дагъустандиз хтайла, зун Вини Ярагъдални хъфизва. Аллагьди гайитIа, и сефердани хъфида: Вини Ярагъдални, Вини Къурушдални. За вазни шейхдин хайи хуьруьз хъфин, ана кьиле физвай кIвалахрихъ галаз мукьувай таниш хьун теклифзава, — меслят гана заз зи цIийи танишди.
Гьакъикъатдани, Казбек Агъаларов вичи тIвар кьур хуьрериз фена. Вини Ярагъдал ада мискIиндин чкIанвай цларин къандахар михьизни куьмекна. И кардалди ада хайи чилихъ рикI кузвай амай стхайризни чешне къалурна, шейхдин мискIин арадал хкунин карда иштиракуниз эвер гана.
За кьатIайвал, Казбек Агъаларов заха, гьа са вахтунда пара агъайна инсан я. Ада вичи ийизвай мергьяматлувилерикай заз тамамдиз хабар ганач. Гьакъикъатда ла-гьайтIа, ада мискIин арадал хкуник кутазвай пай екеди я. Аллагь рази хьурай вичелай!
Гьа икI, зун Агъа СтIалрин имам ТIалиб Бейбалаевахъ галаз Ярагъдал рекье гьатна. Чкадал чун Ярагърин хуьруьн имам Агьмад Мегьамедова кьабулна. Адан гафарай малум хьайивал, Вини Ярагъдал мискIин цIийикIа туьхкIуьр хъувунив алай йисан апрелдин вацралай эгечIна. Сифте нубатда мискIин арадал хкунин кIвалахар гъиле кьунвай ксар (абурун арада шейхдин невеяр, ярагъвийрин са десте, хайи чилихъ, тарихдихъ рикI кузвай ватанэгьлияр ава) Вини Ярагъдал хъфизвай рехъ къайдадиз хкунив эгечIна.
— Чна гъиле кьунвай кар тек са ярагъвийриз талукьди туш, — суьгьбетиз гатIунна Агьмад Мегьамедов. — Им вири халкьдин проект я, гьикI лагьайтIа, Ярагъ Мегьамед Дагъустандин вири халкьари чпин дамах яз гьисабзава. Гьавиляй и кардик мумкинвал авай гьар са касдивай вичин пай кутаз жеда. Гьахьтин ксар авачизни туш. Мисал яз, завай сифте кьилелай чахъ галаз санал и проект кьилиз акъудунин карда куьмекар гузвай Казбек Агъаларован тIвар кьаз жеда. Чна гъиле кьунвай кардикай хабар хьанмазди, ада, адан стхайри, ярар-дустари чпин куьмекдин гъил яргъи авуна, — лагьана Ярагърин имамди.
— МискIин цIийикIа туьхкIуьр хъувунин кIвалахрив эгечIдалди вилик чна Вини Ярагъдал пешекарриз (тарихчийриз, археологриз, инженерриз, устIарриз) теклифнай, — давамарзава вичин суьгьбет Агьмад Мегьамедова. — МискIин алай чкадиз, ам авай гьалдиз къимет гайидалай кьулухъ чун кIвалахдив эгечIна. Чун вужар я? Ярагъ Мегьамедан невеяр, зи миресар, хуьруьнвияр, рикIе мискIиндал чан хкунин къаст авай уьлкведин жуьреба-жуьре шегьерра яшамиш жезвай стхаяр. Чи виридан мурад сад тир: жезмай кьван мискIиндин цлар хуьн. Амма, гьайиф хьи, гзаф йисара марфадинни ракъинин кIаник хьанвай дараматдин цлар акьалтIай пис гьалда авай. Бязи цлар гъил-кIвач галукьнамазди чкIизвай. Сифте нубатда чун мискIиндин дараматдин къерехар тирвал, къандахдилай гатIунна, мукъаятдаказ михьиз эгечIна. Къандахда авай къванерин арада авай луз (кьар) накьвадиз элкъвенва. Маса гафаралди лагьайтIа, къванер, арада абур мягькемардай са затIни авачиз, сад-садан винел ала. Ихьтин къандахдал цлар хкажиз тежедайди фикирда кьуна, чун цIийи къандах арадал гъиз гатIунна.
Лагьана кIанда, мискIиндин са цал хуьз алакьнава (шикилдайни аквазва). КIвалахар кьиле тухузвай чIавуз и цлан виликай чаз деринвилел — 1,5 метр алай, диаметр тахминан метрдиз барабар тир кьве фур жагъана. Са фурай хъенчIин къа-парни гьатна. Чахъ галаз алакъада авай пешекарри гьисабзавайвал, и фурар виликдай недай-хъвадай суьрсет хуьзвай чкаяр хьун мумкин я.
Къейд ийиз кIанзава, цлар чна мискIиндин чкIанвай дараматдикай хкуднавай къванерикай эхцигдайвал я. Адан проектдик алава са дегишвални кухтазвач. И карда чна художник Григорий Гагаринан шикилдилай чешне къачунва. Гьелбетда, адалай гуьгъуьниз мискIиндин дараматдин эцигунра бязи дегишвилер кьиле фена, амма асул кIалубдин акунар авайвал амукьна. Къандахар гьикI аватIа, гьа къайдада цларни хкаж хъийидайвал я. Чун дараматдин эвелдай авай кIалуб хуьз кIевелай алахъзава.
Эцигна мус акьалтIардатIа, гьелелиг лугьуз жедач. Зулалди цлар эцигна акьалтIарун патал вири къуватар желбда, — алава хъувуна Агьмад Мегьамедова.
Тарихдай малум тирвал, Вини Ярагъдал алай мискIин шейхдин буба Исмаил эфендиди эцигнай. Ана гьакIни медресани кардик квай. Ина Дагъустандин имамар хьайи Гъазимегьамеда, Шамила, шейх Жамалдин Къазикъумухвиди ва хейлин масабуру Ярагъ Мегьамедавай чирвилер къачунай. Агьмад Мегьамедован гафарай малум хьайивал, проект тек са мискIин арадал хкуналди акьалтIзавач. Адан сергьятра аваз Вини Ярагъдал мад са шумуд дарамат (шейхдин ирсиниз талукь музей, мугьманар кьабулдай кIвал, мярекатар тухудай майдан ва масабур) эцигдайвал я.
Якъин хьайивал, интернетдин майданриз акъатнавай макъалайра къейдзавай бязи делилар гьакъикъатда авай гьаларихъ галаз кьазвач. Вини Ярагъдал мискIиндин цлар чилихъ галаз сад ийида лагьана, садани аниз бульдозерар, тракторар гъанвач. Гьар са къван, къайгъударвилелди, мукъаятвилелди михьиз, гъилелди хкуднава. Макъалайра кхьизвайвал, вири цлар чкIанвач, са цал, шукур Аллагьдиз, хуьз алакьнава.
Вучиз ятIани, Вини Ярагъдал алай мискIин — тарихдин метлеб авай имарат — Дагъустандин тарихдинни медениятдин ирсинин объектрин сиягьдик кутунвач. Эгер ам гьа сиягьда авайтIа, белки, мискIин къе ихьтин гьалдиз къведачир жеди. Авайвал лагьайтIа, гьа сиягьда авай бязи дараматар, талукь идарайри са фикирни тагуз, чкIана куьтягь жезва. Алай йисан январдин вацра за Кьурагь райондин Кьуьчхуьррин хуьре авай мискIиндикай кхьенай. Гьам мисал яз гъиз жеда.
Са кар кьетIендиз къейд ийиз кIанзава. МискIиндин чкIанвай цлар, къандахар михьдайла, винидихъ къейд авурвал, анрикай кхьинрин чешме, хъенчIин къапар, фурар, регъуьн къванер, маса затIар жагъанва. И экспонатрикай — тарихдин шагьидрикай — чна газетдин гуьгъуьнин нумрайрай гегьеншдиз хабар гуда.
Зи фикирдалди, иниз археологиядин ахтармишунар кьиле тухун патал пешекарриз теклифун кар алай месэла я. Амма и кIвалахни пулдин такьатрихъ галаз алакъалу я. Белки, и рекьериз акъатдай харжар чпин хивез къачудай ватанэгьлиярни пайда жен.
МискIин арадал хкун гъиле кьунвай ксар анаг Дагъустандин тарихдинни медениятдин ирсинин объектрин сиягьдик кутунин къайгъуйрикни ква, герек тир чарар-цIарар гьазурзава. Ярагъ Мегьамедан, имам Шамилан ва тарихда гел тунвай баркаллу маса рухвайрин тIварарихъ галаз алакъалу имаратдиз икьван чIавалди гьахьтин дережа тагун еке гъалатI я.
Шейх Ярагъ Мегьамед вири халкьдин дамах я. Адан мискIин арадал хкунни чи умуми везифа, буржи тирди гьар са касди гьиссна кIанда. Ша чна вирида Вини Ярагъдал мискIин арадал хкунин кардик чи пайни кутан! Авай теклифарни, меслятарни и кIвалахар гъиле кьунвай стхайрал агакьарин!
Мегьамед Ибрагьимов
