Малум тирвал, Советрин Гьукуматдиз атомдин бомба гьазурунин, чи уьлкве чIехи державадиз элкъуьрунин карда Курчатова еке роль къугъвана. Гьа са вахтунда атомдин бомбадин проект уьмуьрдиз кечирмишуник СС-дин штандартен — фюрер барон Манфред фон Арденнедин гьихьтин пай кватIа, гзафбуруз чизвач.

Бажарагълу физик Арденне Гитлеран рикI алай алим тир. Адахъ Берлиндин патарив махсус лаборатория авай. Аниз почтарин министерстводи гьакI фюрера хейлин пулдин такьатар ахъай­завай. Немсерин “Уран — проектдик” кваз кIвалахзавай Арденнедин лабораториядикай 1938-1945-йисара Советрин разведкадиз хабар авай, амма адан патарив сакIани агатиз жезвачир.  Лаборатория бетондин мягькем цларин юкьва авай, СС-дин полкуни хуьзвай. И лаборатория рагъакIидай патан зонадин деринра далдаламишнавай.

1945-йисан апрелдиз аламатдин кар хьана: лабораториядин кьиле авайбур (Арденне НКВД-дин махсус подразделенидин кьил генерал Иван Серовахъ галаз рахана ва чпи Советрин Армиядиз, яракьар гадарна, рей гузвайдакай рахунар тухуз гьазур тирдакай хабар гана. ИкI, а лабораторияда авай кьван алимар-физикар, вири документар, тадаракар Советрин Гьукуматдин гъиле гьатна. Немсерин аристократ, рыцардин ордендин сагьиб, вичизни рейхминистр, почтайрин министр Карл Онезорга ва гьакIни Гитлера еке гьуьрметар ийизвай алим, адахъ галаз 200-далай виниз физикар, радиоинженерар, ракетчикар хушуналди чи патаз бес гьикI атана? Абурун арада Нобелан премиядин лау­реат, “Фау-3” ракета арадал гъайи Густав Герц, Вернер Цулиус, Понтер Вирт, Николаус Риль, Карл Циннер, Роберт Доппель ва масабурни авай.

И вакъиадин гьакъикъатдикай жуьреба-жуьре рахунар физва. Бязибуру къейдзавайвал, СССР-див военный сирер чизвай физикар вугун Герма­ниядин пуд лагьай рейхдин  стратегиядин пландин са хел (пай) тир. Нацистриз чеб кIаник акатнавайди чизвай. Гьавиляй гележегдин къайгъу чIугуни­кай фикирзавай. Атомдин бомба гьазуриз абур агакьнач. Гьавиляй, фикирзавай абуру, ахьтин гужлу бомба къуй США-дихъни СССР-дихъ хьурай, кьве державади, чеб-чпел  элкъвена, ядерный яракьралди гуя чпи-чеб тергда. Ахпа Германия  гуьнгуьна гьат хъийида, къуватлу хъжеда. Гьа и кар кьилиз акъатун патал СССР-див алим Арденне, США-дивни  Варнер фон Браун вугана.

Арденнедизни адан алимриз Москвадин патав гвай чуьлда кьилдин дарамат эцигнай. Гьар са немс пешекардин гъилик советрин 5-6 инженерди кIва­лахзавай.

Немсериз атомный бомбадин рекьяй пионерар лагьайтIа жеда. Дяведин эхирра Балтийский гьуьлуьн патав абуру сад лагьай гъвечIи бомба, ахпа Померанияда  кьвед лагьайди хъиткьинарнай. И ахтармишунри еке телефвилерни арадал гъанай, абуру гьакI советрин 700 кас есирарни тергнай. Атомный бомба  арадал гъунин кIвалахар хъсандиз виликди физвай. Атомный бомбадин проектар чинебан маса чкайрани гьазурзавай. ИкI, “Челябинск — 40” объ­ектда  реакторда плутоний арадал гъана. И агалкьунрай советрин атомный бомба ахтармишайдалай кьулухъ немсерин алим Николаус Риль Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIварцIиз лайихлу хьанай.

Са кьадар вахтар алатайла, Арденне Сухумидин патав гвай “Синоп” санаторийдиз акъудна. Адан мукьув мад са цIийи объект “Г” арадал атана. Адан кьил Густав Герц тир. Анра кIва­лах­завай машгьур алимри агъур яд арадал гъидай тадарак эцигна. А алимар вири Гитлераз атомный бомба гьазурзавайбур тир. Абурукай гзафбур Сталинский премиядин лауреатар, Арденне лагьайтIа, кьве сеферда (1947 ва 1953-йисара) а премиядин лауреат хьана.

Чи сад лагьай атомный бомба Симипалатинскдин патав гвай къумлухра 1949-йисан 29-августдиз ахтармишна (яни хъиткьинарна). Немсерин пешекарар, алимар хьаначиртIа, чина атомный бомба туькIуьрун са цIуд йисан кьван геж хьун мумкин тир. Америкадин дявекарри “Немыслимое” план операция туькIуьрнавай. Адан макьсад СССР-дин чIехи шегьерар  терг авун, абур Хиросимадинни Нагасакидин гьалдиз гъун тир.  Амма Америкадиз чи атомный жавабдихъай кичIе хьана.

1955-йисуз Арденнедиз ГДР-диз хъфидай ихтияр гана. Пуларни адаз акьван гзаф ганвай хьи, а касди, социализмдин уьлквейра сад лагьайди яз, илимдин хсуси институт ачухнай.

50-йисара чIехи кьве державади, садаз садалай алудиз кIанз, атомный бомбаяр гзаф акъудунин рекьяй гьерекатар ийизвай. ИкI, 1954-йисуз СССР-дихъ — 150, США-дихъ — 1630, Англиядихъни 5 бомба авай. СССР-дин чIехи шегьерар терг авунин планрикай сад “Дробшот” тир. Вад йис алатайла, чун Америкадилай мадни кьулухъ галамукьна: атомный бомбаяр чахъ — 1050, США-дихъ -12305, Англиядихъ 25 авай.  Атомный къуват  авайбур чкадал ацукьарун патал СССР маса рехъ жагъуруниз мажбур хьана. ИкI, гужлу, йигин, яцIу бронядин танкар акъудиз башламишна. Атомный дяве хьайитIа, ахьтин танкариз бомба хъиткьинарунивай зарар гуз жезвачир. Ихьтин танкар чахъ Рагъ­экъечIдай патан Германияда  4 агъзур, абурухъ са сятда 90 километрдиз фидай йигинвал авай. Танкарин армия сирлу пландалди, душман терг ийиз-ийиз, адан коммуникацияр чIуриз-чIуриз, са куьруь вахтунда Ла-Манш проливдив агакьна кIанзавай. Ихьтин тергдай ягъун­ри НАТО-ди дяведик кьил кутун тавуниз мажбурна. Америкади Европадал атомный бомбаяр вегьедай  жуьрэт ийи­дачир. Чи къуватдикай чир хьайила, империалист уьлквейрин кьиле авайбур Советрин Союздин регьберрихъ галаз ислягьвилин рахунар тухунин рекьел атанай.

Жамидин Исмаилов, тарихдин илимрин кандидат