Саламатдиз хуьзвай дестекар

ПIирерал, шейхерал, зияратрал гьалтайла, къадим Ахцегьар лап девлетлу чкайрикай сад я. Исятда парабуруз чидач жеди, дегь заманада куьгьне Ахцегьар къуза пата КIелез хивен этегдик кваз, гуьне пад вири сурарини магьсулар цадай никIери кьунвай.

Пак ксарин сурарал халкьди, кьетIен гьуьрмет авунин лишан яз, гуьмбетар эцигиз, абур хуьзвай, пIи­рериз элкъвезвай. ХХ асирдин сифте кьилералди, халкьди хуьз, а чкаяр зияратар хьиз амай. Гуьгъуьнлай Советрин девирда, рекьер-хуьлер, цIийи дараматар туькIуьриз, пак чкаяр кваз кьунач, гьайиф хьи, парабур квахьна. ЯтIани къе Ахцегьа къадав агакьна гьеле чаз чизвай пIирер ама (чин тийизвайбур мадни гзаф я): Мурад бубадин, Мир Мегьамед бубадин, Молла Мегьамед бубадин, Нехет бубадин, Ширин бубадин, Молла Эглер бубадин, ирид абрекдин, Абу Муслиман вах Кюмюль Мемунатан, Биренбеган,  Миминан, шейх Гьажи Гьуьсейн эфендидин, шейх Шефи бубадин, шейх Шурулагьан, Гьажи Абдулкъадиран, Мирзе Алидин, Гьажи Кишмиш бубадин, Муьруьд Мегьамед бубадин, Гьазур дидедин, Нур бубадин пIирер … Камаллу агъсакъалри лугьурвал, абур (Аллагьдин рагьметдик кваз хьуй чеб!) чи берекат, чун саламатдиз хуьзвай дестекар я. Гьавиляй абур чнани жезмай кьван хвена, гьуьрмет авуна кIанда.

Ахцегьа Къуьлуьйринни Пелтуьйрин магьлейрин сергьятдал са гъвечIи дар куьче (пыры) ала. ПIирен тутун  куьгьне тар авайвиляй адаз “Турту таран пыры” лугьузва. ПIирен тар анив рагьметлу Зиядин Сулейманован  кIвале­рин цлан дибдай экъечIнава. Дуьз ла­гьай-тIа, чка авачирвиляй гьа тарцин дибдив игисна, гуьгъуьнлай эцигнавайди я иесийри чпин кьве мертебадин кьакьан кIвалер. Пара тIара­тIар куьрсарнава адак зияратчийри. (Баян яз къейдин: “тIаратI” гаф, чи фикирдалди, “шапIа-ша­пIатI” чешнедин тегьерда, -атI суффикс акал хьана, “тар” гафуникай ибарат я. Гьадахъ галаз алакъалу яз “тIаратI”, “тарак куьрснавайди”, “пайдах” манайрани ишлемишзава. Алпанвияр дяведиз фин къалур­завай куьгьне шикилрани чаз кIа­расдик кутунвай гьахьтин тIаратIар — пайдахар аквазва). Кьве патахъай­ни кьве мертебадин кьакьан кIва­лерин арада гьатна, вичин гужлу тандиз гьатта гатузни рагъ таквазвай и тутун тар, цлар хана, азадвилихъ ялзавай гужлу дустагъдиз ухшар я.

Лишанлу и тарцихъ виш йисарин кьетIен тарих, кьисмет хьун лазим тирди рикIи гьиссзавай чна гьанив гвай кIвалин ракIар гатана. Иесиди, вичин яшар 60 йисалай алатнавай къумрал якIарин зирек итим Зиядин Сулейманова (1935-2006, фяле), хуш рафтарвилелди чун вичин тав­ханадиз кьабулна. Мугьман хьунин себеб лагьана, чун суьгьбетдив эгечIзава.

• Зиядин халу, и тутун тарцикай квез вуч чида ва ада куь кIвалин хандакI­риз, цларин мягькемвилиз таъсирзавачни?

— Рагьметлу бубайривай ван хьана, рикIел аламайвал, ам вичиз пара еке дережа авай пIирен чIулав тутун тар я. Бязибуру адаз “Шарвилидин чIутIан тар” (чIут-чуд, яни кIуьд гьавадин мягькем минара-къеле) лугьузни ван хьана. 1900-йи­суз чи чIехи буба Гьейбета Шалиев Ме­гьам­далидивай маса къахчур и чилел гьа и ту­тун тарцин дибдивай кIвалин цал эцигна. Тарцин дерин, гужлу чIварахар 50-55 метрдин яргъа, гьатта вацIун кьеряйни кваз малум ятIани, абуру, аламатдин кар я, чаз ва  гьич са къуншидизни хасаратвал ганвач. Адан кьакьан кукI­вай анжах са сеферда аял аватна ва адаз тIарвал хьанач. Куьрелди, ихьтин сувабдин тар игисна чи кIвалин патав хьунал зун пара шад я. И пIир алай чкани чун гьамиша михьиз хуьз алахъзава. Дяведин дар йисара а тарци чун, ая­лар, кашай акъуд­на ла­гьай­тIани жеда.

• И тарци емишар  хкиз­­­мани?

— Эхь, гьелбетда, лап булдалди. Жегьре-чIулав тавдин пара ширин, тIуб хьтин еке тутар гъида гьар йисуз. Эхиримжи йисара абурал нуькIер, лифер пара алтIушзава — дагъдин никIера магьсулар хцазмач эхир.

    * Ам пIир тирди квез  гьи­­най чида? ТахьайтIа, иник са михьи инсандин сур квани?

— Ваъ, сур квач. Амма ре­кьяй къвез-хъфизвай саки вири жемятди, адахъ элкъвена дуьа кIелзава, садакьадин пул эцигзава, тIаратI кутазва, адан тандиз михер язава. Арабир йифен бередани, сухан­ тIал къати хьайила, атана, тук-тук ийиз, та­ран тандиз инсанри михер язавай ванер къведа. Дугъриданни, им вичел еке незуьр алай пIир я. Фикира садра,  исятда авайдалай хейлин пара калер, яцар  хуьз­вай вилик девирда сада рекьин къерехдив тутун са жалгъа (къелем) ца­най­­тIани, малари ам тадачир эхир. Ам, якъин, Аллагь-Тааладин, тIебиатдин кьетIен къуватри хуьзва.

• ПIирен тар я лугьуз, куьне адан кьуру, ханвай хилерни кузвач ман?

— Ваъ, гьелбетда, гьич кьисметни тахьуй. Тар кьуру хьуникди пIире вичин паквал квадарзавач кьван. Вичин залан­виликди адан са шумуд пад — чихел хана, га­латна. Амма абурал кун патал гьич садан гъилни физвач. Дяведин вахтунда чи къуншидал яшамиш хьайи Атакиши лугьур са кесиб нехирбанди хъуьтIуьз, а тарцикай  кьуру  са кIа­рас тухвана, вичин къула канай лу­гьуда. Гьа йисуз адавай садан кал, рагалай аватна, кьена. И тарцик кя­гъай парабуруз зиянар хьанвай гьахьтин дуьшуьшар малум я. Саки 20 йисуз Грозный, Баку шегьерра нафтIадин мяденра, ахпа Хине буругъчивиле кIвалахай заз са артух дерин ихтилатар чидач. И пIирен тар­цин тарих куьне Шалиев Шалидивай хабар яхъ, — меслятна ада чаз.

— Тутун тарцин пIирекай заз зи ба­де Разиядивай, адазни вичин къари Дерышавай   суьгьбетар пара ван хьана, — их­тилатна 72 йисан яшдилай алатнавай Шали бубади (1932-2007, багъманчи) 2004-йисан июлдиз. — Тахминан 250 йис идалай вилик­, гьинихъай ятIани чидач, атана акъа­тай са дугъри девриш кас гатун зегьем ма­къам­да, Ахцегь дагъларай яна, Шеки патахъ хъфизваз­ хьана. Яргъал­ рекьи гьелекнавай ада са геренда Ахцегьа, вацIун къерехдив гвай куьгьне чIутIан дибдив ацукьна, ял яда. “Пагь, хупI тушир­ни инал, дадмишна, гьара­рат рекьидай са ширин майва алайтIа!” — пе­лекай гьекь шткана хьиз, рикIяй ният акъатда адан. Та­­жубдин кар я: гьа гьекьедин стIал аватай чкадал ту­тун къелем пайда хьаналда. Гьанлай Шекидив агакьдалди дуьз 7 чкадал ял яна лугьуда ада ва гьа 7 чкадални сад-садан къаншарда, садаз-сад аква­дай­вал, чIулав тутун зурба тарар экъечI­на. Абурукай иридакайни, инсанрал алай тIал-квал алудиз, абуруз вафалудаказ къуллугъзавай пIи­рен тутун тарар хьана. Гьакъикъатдани, пак ксар дуьньядал вири инсаният патал халкьнава. Чи пIирен­ тар­ци иллаки маман­ самар, сухан тIал алай азарлуйриз хъсандиз куьмекзава. Ме­села, свах тIазвай касди, фена, вичин михьи­ ниятдалди пудра “Къулгьу” дуьа кIе­лиз­-кIе­лиз, вичел алай са пар­талдай а тарциз­ са гъвечIи мих янамазди, адаз регьят жеда.

• Яраб а пак касдин тIвар вуж тиртIа?

— И мукьваралди а рагьметлудан тIвар, гьелбетда, чаз садазни чи­дачир. Анжах 1961-йисуз чун иниз тутун тарцин патав гвай куьгьне кIвалерай 1960-йисуз эхкъе­чIай­ди я. Исятда а чи сан-суракь авачир кьван куьгьне кIвалера чи дашан хва Рамиз ава. Гьа и кIвалер эцигунин мел авай макъамда, хъсандиз рикIел алама, ре­гъуьхбан Гьажидин паб Серми бирдан чIур хьана, якъалдна. Гьа береда а дишегьли, вич-вичел алачиз, яшлу итимдин ванцелди рахана. “Адаз самар атанвайди я, кьен­тIур вахар”, — лагьана, зи рагьметлу дидеди, адан тIуб кьуна хьиз, “Вун вуж я, чан бу­ба?­” ­- лагьана хабар кьунай. “ Зун пIирен тарцин сагьиб Нур буба я. Зи изин авачиз, адан куьлгедикай хкечIна хъфей куьн 25 йисуз ирели жедач”, — лагьана Нур бубадин пак руьгьди. Гьада лагьайвал, дугъриданни, гьакI хьунни авуна, валлагь. Гьа чIа-валай кьулухъ за гьар гьафтедин жуьмя юкъуз, а пIирел физ, рагьметлу Нур бу­ба­дин руьгьдиз жуваз чидай са дуьа бахшзава, хата-гунагь хьанатIа, Аллагьдин хатурдай гъил къахчун тIалабзава. Аял чIа­валай заз чидайла, а тар исятда авайдалай дуьз 4-5 сеферда гьяркьуь ва еке тир.

ПIирен тутун тарцин гьакъиндай заз итижлу са маса ихтилатни чи­да,- гьевеслудаказ давамарна ада вичин суьгьбет. — 1916-йисуз ви­чин кесиб хизан хуьн патал  къазанмишиз Баку шегьердиз фенвай чи къунши Къардашев Къардаш (и их­тилат заз гьадан вичин сивяй ван хьайиди я) ана чайханада ацукьнавай.

— Вун гьинай я? — атана, патав ацукьна, хабар кьуналда адавай са кьуьзуь эрмениди.

— Ахцегьай, — жаваб ганалда чи ватанэгьлиди.

— Лап хъсан. Ана куь хуьруьн къуза патан са хъуртак, Самбур вацIун а патал хьиз, тутун пIирен зурба тар алайди тир. Ам амани?

— Ама.

— Чи ата-бубаяр виликрай Ахцегьа яшамиш хьайибур я. Гила са виш йис кьван я чи тухумдиз аниз хъфин кьисмет тахьана. Чаз чи камаллу агъсакъалрин патай гьамиша гьа эфзел (артух) тарцин веси авайди я. Килиг гьа, а пак тарцихъ хъсандиз гелкъуьгъ, адаз гьич хасаратвал гуз тахьуй. Ахцегьа аваз, йиса адан 3 тут тIуьн тавун гунагь я, дадмишун — суваб, — лагьана ва, Ахцегьиз хъфейла, гьа тарцин  патав кесибриз паюн патал ада садакьадин пулни ганай.

Дашдемир  Шерифалиев