Цlийи ктаб
Бубайрин гзаф асиррин ахлакьдинни эдебдин, къанажагъдинни марифатдин хважамжам чи йикъарин несилрив агакьун дуьшуьшдин кар туш. И гьерекат менфятлу са шартIуниз элкъуьрун патал чи чIалан ва эдебиятдин алимри тухванвай ва тухузвай кIвалах къимет авачирди я. Ахьтинбурукай сад алим, писатель, лезги литературадин къайгъудар Акимов Къурбан Халикьович я.
И фикирдиз къуват яз, завай адан жуьреба-жуьре классра литературадай мектебра тарсар тухуниз талукь методикадин кIвалахар рикIел хкиз жеда. Вири кIвалахрин тIварар кьун тавуртIани, Дагъустандин НИИ-дин литсектордиз гзаф йисара регьбервал гайи, алай вахтунда анин чIехи къуллугъчи, педагогикадин илимрин кандидат, филологиядин илимрин доктор, профессор Къурбан Халикьовича цIи меркездин “Мавел” чапханада акъуднавай “VII классда лезги литература чирун” тIвар алай методикадин ктаб къалурун бес я.
ЦIалцIам чарчин жилдера туна, муаллимриз куьмек яз акъуднавай ктаб 96 чиникай, сифте ва эхиримжи гафарикай ва 3 кьиликай ибарат я. Эхирдай ганвай ишлемишнавай литературадиз фикир гайитIа, авторди лезги ва урус чIаларайни эдебиятдай чапнавай 31 автордин методикадин кIвалахрикай менфят къачунва. Иллаки Куругъли Ферзалиеван “Виш кроссворд” ишлемишун вичиз фикир гудайди хьанва. И карди, за кьатIузвайвал, авторди аялриз чирвал ва тербия гузвай гьар са чешмедикай менфят къачунвайди лугьузва. Инал — чIалай.
Алимди вичин кIвалах литература халкьдин руьгь ва девлет тирди рикIел хкунилай башламишнава. Вичин гафариз къуват яз, М.Горькийдин келимайрикай менфят къачунва.
Аялдив халис чирвилер агакьарун патал муаллим 100 ктабдини эвездач, амма ам неинки гегьенш ва дерин чирвилер авайди, гьакI вич пешедал ашукьди, аялрал рикI алайди, вичин кIвалах гьар жуьрединди ийиз алахъзавайди хьана кIанда. И жигьетдай автор, вичи кхьизвайвал, гзаф муаллимрин кIвенкIвечи тежрибадал бинеламиш хьанва. Ихьтин гьални ФГОС-дин ва Президентдин “Чи цIийи мектебдин” асаслу истемишунрал желбнавайди яз гьялна кIаниди ачухарзава. Авторди эдебиятдин муаллимрин рикIел хкизвайди ана ганвай кьилин ва важиблу мурадрин сиягь я. Са гафуналди, алимди муаллим хабардарзава, уяхарзава, гьазурзава — яракьламишзава. Цавуз ва яргъивилиз хкадардай спортсмен гьазур жедайди хьиз, ада тербиячидизни вич кардиз гьазур хьунин рекьер-хуьлер теклифзава. Амма ана ганвай 3 гаф — “худуж” — “художественный” яз, “яратнавай” — “яратмишнавай” яз ва “фамилди” — “фамилияди” яз ганайтIа, мадни хъсан жедай, вучиз лагьайтIа урус чIалай кьабулнавай кьве гафунин битаввал чи чIала дегиш хьанвач. Абур лезги грамматикадин тIалабунралди къуватлу туш.
“Литературади инсан тербияламишда”, — лагьана арифдарди. “Чирвал яракь я”, — лугьузва масада. Гьавиляй вахтунин чархунал авторди методикадин “чукIулар” хци ийизва ва, абуруз къилав гуз, муаллимризни теклифзава. Идалди ада муаллим руьгьдалди, чирвилералди, алакьунралди ва гьа алакьунар ишлемишиз хьуналди амаллу, тежрибалуди хьун гуьзлемишзава. Им автордин ктабдин кьилин мурадни я. Метлебдикай рахайтIа, адаз вичин гьар са теклиф, тербиячиди аннамишна, адал амал авуна, ам вилик тухуникай ибарат жезва.
Ктабдин къиметлувилерикай сад ам я хьи, авторди, алатай ва алай девирар фикирда кьуна, абурун садвилерикайни тафаватлувилерикай, мумкинвилерикайни истемишунрикай суьгьбетзава. И карди девиррин чирвилер гунин шегьреяр къушаба эцигдай, цIийи девирда цIийи технологияр кардик кутадай жуьреяр ишлемишдай тегьерар ачухарзава. Месела, авторди литературадин методикада атанвай къайдаяр адетдинбуруз ва цIийибуруз чара ийизва. Сад лагьайбур 7, кьвед лагьайбурни 7 къайда чара ийизва, яни тарсунин къайда муаллимдин тежрибадилай ва адан ихтиярда авай техникадилай аслу жезвайди къалурзава. Авторди лугьузва хьи, гуя тарсарин кьадар йисалай-суз артух жезва. Зун и фикирдихъ галазни рази туш, вучиз лагьайтIа, йисалай-суз чIехи классра лезги чIалаз ва литературадиз гузвай тарсар 4-далай 2-дал кьван ахватнава. Ихьтин гьалдиз сакIани гзаф хьун лугьуз жедач.
Ктабдин авторди къейдзавайвал, чи мектебра аялри чирвилер къачун 3 жуьре: репродуктивный (лагьайди кьун), продуктивный (чирвилерал чирвал эхцигун) ва творческий (яратмишиз хьун) къайдайралди кьиле физва. Яни Къурбан Халикьовича аялриз тербия ва чирвал гунин кар тек са муаллимдин хивез вегьезвач. А вик ада аялдикай обществодиз вафалу инсан авун патал вири жавабдарривни ялиз тазва. Зи фикирдалди, гьа им алимдин важиблу теклифрин кьилин кукIуш я. Ахьтин тербияламишунин карда методистрин къизилдин гьалкъада вичин вири мумкинвилер ишлемишна кIанзавайди алимди ачухдиз раижзава. ЗакIалдин къашарни яз авторди къалурнава: муаллим, мектебдин дирекция, образованидин кьилин идара ва диде-бубаяр. И къайдадизни алимди илимдин жуьреда “кластерный” къайда лугьузва. Автордин веревирд важиблуди я: “Ихьтин садвал, образование ва тербия гузвай вири хилерин иштираквал, абуру мектебдиз гузвай куьмек, гьелбетда, хайи литературадин муаллимдиз мадни гзаф герек я. Гьавиляй тежрибада кластердин къайда ишлемишун менфятлу я”.
Кьвед лагьай кьил 5 паюникай ибарат я. Абуруни чпин кьилди-кьилдин, тематика сад ятIани, темайриз къуллугъзава. Месела, 1-паюни мецин эсерриз, 2-да литературадин махариз, 3-да XVIII-XIX асиррин литературадиз, 4-да XX асирдин литературадиз, 5-да XXI асирдин литература чируниз рекьер ачухзава. И паяра авторди ономастикадикай, космонимиядикай, гьатта зоонимиядикай хийир къачуз, гзаф авторрин эсеррин азад нефес къалурзава. Бязи вахтара, теклифрилай гъейри, вичин фикир гужлу авун яз, тарсунин методикадин амалрикайни чан алай паяр гъизва. Алим и жигьетдай Е.Эминан, А.Гьасанан са бязи эсеррал акъвазнава ва абуруз мад сеферда гуьзгуьдай килиг хъийидай мумкинвал гузва, абурун философия квекай ибарат ятIа, ачухарзава.
Эхиримжи гафуна алим, алай аямдин инсан яз, уьмуьрдивни илимдив эгечIнава. Ада чIал ва эдебият халкьдин къатара ишлемишзавай зайифвиликай, ктабар эвезиз алахънавай флешкайрикай, ЕГЭ-дин бязи чирвилер къачуниз жегьил несилдиз кьецI гузвай терефрикай лугьузва. Программадин бинедаллаз ва адан нефесдин еришдаваз автордилай методикадин кьетIенвилер вилик финин рехъ, къайда, вахтаринни дегишвилерин шикилра туна, къалуриз алакьнава.
Абдул Ашурагъаев,
Дагъустандин лайихлу муаллим
