ДГТУ-дин — 50 йис

ХХ асирдин юкьвара, СССР-дин вири республикайра хьиз,  Дагъустандани илимдихъ, техникадихъ, промышленностдихъ галаз алакъалу цIийивилер, дегишвилер арадал атана. Сад-садан гуьгъуьналлаз Дагъла­рин уьлкведин меркезда агъзурралди инсанар кIвалахдалди таъминардай еке карханаяр эцигна, кардик кутуна. 1957-йисуз приборар акъуддай завод, 1958-йисуз — сепараторрин, 1962-йисуз — яшайишдин кIвалер эцигдай комбинат, 1965-йисуз — бетондинни ракьун­ шейэрин, парча храдай гъаларин, 1977-йисуз — радиотоваррин заводар. Ибурухъ галаз сад хьиз гьа йисара куьгьне карханаяр тир химиядин завод — “Стекловолокнодиз”, ремонтринни механический завод — М.Гьажиеван тIва­рунихъ галай машинар акъуддай заводдиз, автотракторар ремонтдай кархана “Даг­электромашдиз” элкъуьрна. Дербентда, Каспийскда, Къиз­лярда, Буйнакскда, Избербашда, Да­гъус­тандин Огнидани карханаяр авай. Ви­лик физвай илим, техника ишлемишзавай вахтунда анра кIвалахдай вини дережадин устадвал, чирвал авай пешекарарни гьазурна кIанзавай. И важиблу месэла фикирда кьуна ва промышленностдин карханаяр, эцигзавай ГЭС-ар пешекарралди таъминарун патал 1972-йисуз Дагъустандин госуниверситетдин технический пуд факультетдин, Ленинграддин гимияр гьазурдай институтдин филиалдин чкадал Дагъустандин по­литехнический институт (гилан технический  университет) арадал гъанай. ЦIийи вузда вад факультет ачухна: механикадин, приборар акъуддай, эци­гунардайбурун, технологиядин, нянин ва заочный. Виринра, санлай къачурла, 32 кафедради кIвалахиз гатIунна.

Институтдин сифте ректорвиле илимрин доктор Камил Мегьамедов тайинарна, ада 1985-йисалди кIвалахна. ЦIерид йисуз университетдиз технический илимрин доктор,  РФ-дин ва РД-дин илимрин лайихлу деятель Маил Ами­нова регьбервал гана. ЦIуругуд йи­суз республикадин санайидин пешекарар ва инженерар гьазурзавай вуздин кьиле технический илимрин доктор, академик, РФ-дин ва РД-дин илимрин лайихлу деятель Тагьир Исмаилов акъвазна. Алай вахтунда ДГТУ-дин­ ректордин­ везифаяр экономикадин илимрин кандидат, доцент, кIелунрин рекьяй проректор, РФ-дин Президентдин Грантдин гъалибчи, Вирироссиядин “Лап хъсан жегьил преподаватель” кон­курсдин лауреат, Вирироссиядин “ВУЗПРОМФЕСТ” илимдинни техникадин фестивалдин гъалибчи Баламирзоев Назим Лиодиновича тамамарзава. Чна адахъ галаз суьгьбетзава.

• Назим Лиодинович, чаз вуна куьрелди жу­вакай, ери-бинейрикай ихтилатна кIан­за­вай.

— Зун 1984-йисуз Махачкъалада дидедиз хьана. Бине Шихидхуьр я. Ата-бубаяр сеняткарвал квайбур тир. Агъамирзе музыкант, Ба­ламирзе къванцин устIар яз машгьур хьана. Зи дах Лиодин адетдин шофер я. Ада мер­кезда общественный пассажирар тухудай 4, 20-нумрайрин ва Махачкъала-Кьасумхуьр маршрутар кардик кутуна. Диде Наида кайвани я. Абурухъ чун пуд велед ава. Эльдар “Электросвязь” ОАО-дин инженер-экономист я. Вах Наимади коммерциядин организацияда менеджервиле кIвалахзава.

• Назим Лиодинович, чаз малум тирвал, Дагъустандин техуниверситет Россиядин, гьакI къецепатан илимдин чирвилерин майданда тIвар акъатнавай вуз я. Алай аямдин йигин камаралди вилик физвай общество фикирда кьуртIа, Дагъустандин технический университет гьи дережада ава?

— Заз чиз, и суалдиз жаваб чаз 50-йисан юбилей тебрик авур РД-дин Кьил Сергей Алимович Меликован гафара ава. “Зур асирдин тарихда уьлкведин ва региондин экономика, промышленность, эцигунар патал лап вини дережадин устадвилин инженерар гьазурунин жигьетдай вузди къадимлу бине кутуна. ДГТУ куьтягьайбурукай республикадилай къецени машгьур алимар, поли­тикар, общественный деятелар хьана. Къенин юкъуз университетди уьлкведин образованидин чIехи къурулушдихъ галаз санал ва менфятлувилелди кIвалахунин активный сиясат тухузва, ам жуьреба-жуьре хиле­рин, дережайрин образованидин комплекс яз инанмишвилелди ва агалкьунралди виликди физва…”

Гьакъикъатдани гьакI я. Университет къе анжах виликди физва, ада, Россиядин Кьиблепата авай илимдин, образованидин ва культурадин чIехи центрайрикай сад яз, региондин инновациядин хел вилик тухунин карда  иштиракзава, гьукуматди вилик эцигзавай кар алай везифаяр тамамарунин кардик виле акьадай пай кутазва.

КIвалахдин нетижайрай, хейлин лишанрай ДГТУ Россиядин вузрин арада кIвенкIве­чийрин, лап хъсанбурун жергейриз экъечI­нава. Ада са шумуд сеферда “Къизилдин медаль”, “Европадин ери”, “Россиядин лап хъсан 100 вуз” конкурсра лауреатвилин тIвар къачуна.

Университетдин кIвалах ва камар ге­гьенш­бур я. Чна 53 хиляй 11 пешедай бакалаврар, 40 хиляй магистрар, 24 хиляй аспирантурада илимдинни педагогвилин пешекарар, 5 программадай юкьван пешекарвал авайбур, 7 программадай пешекар рабочияр гьазурзава.

Университетда Кот-д, Ивуардай, Камерундай, Азербайжандай, Белоруссиядай, Мароккодай, Къазахстандай, Узбекистандай, Афгъа­нистандай, Чехиядай, Алжирдай, Египетдай, Нигериядай, Туьркменистандай, Сириядай, Йемендай атанвай жегьилри кIелза­ва. Вири студентриз вини дережадин чирвал, алакьунар, тежриба авай профессорри, доцентри, преподавателри тарсар, чирвилер гузва.

Эгер политехнический институт ачухайла, чаз авайди вад факультет тиртIа, абурал мадни муьжуьд алава хъхьана: радиоэлектроникадин, телекоммуникацийрин ва мультимедийный технологийрин, компьютеррин технологийрин, гьисабунардай техникадин ва энергетикадин, нафтIадин, газдин ва абуруз талукь тадаракрин, экономикадани идара авунин карда информациядин къурулушрин, транспортда праводин ва идара авунин магистрар гьазурдай, юкьван пешекарвилин чирвилер гудай ва пешекарвилин алава чирвилерин. Кафедрайрин кьадар яхцIурдав агакьнава. Идалайни гъейри, Каспийскда, Дербентда, Къизлярда университетдин филиалар кардик кваз хейлин йисар я. Ида меркездиз къведай мумкинвал авачир жегьилриз чкадал кIелдай, рикIиз хуш пеше къачудай мумкинвал гузва.

• Уьмуьр санал акъвазнавач. Гьар юкъуз са гьихьтин ятIани дегишвилер, цIийи­вилер арадал къвезва. Технический университетдиз ихьтин гьалар хас яни?

— Гьелбетда. Чна девирдихъ галаз кам-ка­­мунаваз гьерекатзава. Чи гъил алемда кьи­ле физвай дегишвилерихъ галаз ала­къалу­ пульсдал ала. Эгер са тIимил эглеш хьайи­­­­тIа, гуьгъуьна амукьда. Исятда вири алем рекъемрин (цифровой) лап муракаб технологийрин куьмекдалди вилик физва. Гьа и хел чнани ви­лик тухузва. Халкьдин ма­йишатдин, яша­йиш­дин, культурадин вири хи­лер рекъемрин технологийрал элячIзава эхир. Чазни и рекьяй­ вини дережадин чирвилер, вердишвилер авай пешекарар герек я, чна абур гьазурни ийизва.

Эхиримжи йисара университетда илимдинни ахтармишунардай са шумуд институт ва центр кардик кутунва.

Советрин Союз чукIурайла, гьукумдин кьилиз атайбуру гзаф гъалатIар ахъайна. Гьабурукай яз, халкьдин майишатдин гзаф хилер патал юкьван образование авай пешекарар гьазурзавай профтехучилищеяр, техникумар, училищеяр агална. Къе вири уьлкведа гьахьтин пешекаррин кьитвал ава. И кар фикирда кьуна, чна Дербентда 2005-йисалай, гила университетдани колледжар ачухнава.  Дербент­дин технический колледжда электрогазосварщикар, автомобилар, рекьер туькIуьрдай машинар, тракторар, автокранар ремонтдай слесарар, техникар, водителар гьазурзава.

Махачкъаладин колледждик  экечIзавай­бу­рукай эцигунардайбур, программистар, бух­галтерар, ашпазар, кондитерар, кулинарар же­да. Чна цIи университетда парталар цвадай цехни ачухнава. Ана гьелелиг 15 касди кIва­лах­зава. Абуру Украинада кьиле тухузвай во­енный махсус серенжемда иштиракзавай чи аскерриз ксудай мешокар, кIани­кай алукIдай чими парталар цвазва. Ихтилат кватайла, лугьун лазим я хьи, чна Донбассдиз рекье тун па­тал недай-хъвадай, алукIдай ва медицинадин шейэрикай ибарат парар гьазурзава.

Зун ректордин везифайрив эгечIайдалай (2022-йисан февраль) инихъ пуд лаборатория (радиотехникадин, информациядин хатасузвилин ва искусственный интеллектдин) ачухна. Эцигунрин рекьяй диссертацийрин совет агалнавайди тир. Чна ам ахъай хъувуна, кьве касди диссертациярни хвена.

Къейд авун лазим я хьи, вузда аспирантура 1987-йисалай кардик ква. Алай вахтунда чина илимдин кьуд областдай, илимдин ях­цIур пешедай аспирантурада 150 касди кIел­зава. Абур 18 кафедрада университетдин яхцIур профессордин регьбервилик кваз илимдин кIвалахдал машгъул жезва.

ДГТУ  илимдинни чирвилерин ва инновациядин кIва­лахдин жигьетдай Россиядин вузрин арада кIвенкIвечи жергейра авай ва гзаф кьадарда пешекарар гьазурзавай, региондин ва санлай уьлкведин игьтияжар фикирда кьуна кIвалах­завай вуз я. Гьар са кIелзавайди хкянавай пешедин иеси хьун патал гьар са факультетда, кафедрада вири жуьредин шар­тIар тешкилна­ва. Кабинетар, аудиторияр, ла­бораторияр алай аямдин технологийрин тадаракралди, контролдинни алцумдай, гьисабдай аппаратралди, компьютерралди, интернетдалди таъ­ми­нарнава. Дерин чирвилер къачун патал кIелза­вайбурун ихтиярда къенин девирди истемишзавай кIелунин, методикадин, тежриба, вердишвилер къачунин вири материалар ава. Кьуд мертебадин илимдинни техникадин библиотекадин фонд са миллиондилай виниз ктабрикай, учебникрикай ибарат я. Студентрин их­тиярда спортдин залар, культурадин, ял ядай, азад вахт менфятлудаказ акъуддай имаратар, общежитияр ава. Илимдал машгъул жез кIанзавай­буруз вири рекьер ачух я.

Университетдихъ гзаф рекьерай агалкьу­нар ава. Эхиримжи цIуд йисуз коллективди арадал гъанвай затIариз 2000-далай виниз патентар, ЭВМ-дин шейэриз 102 шагьадатнама ганва. Алай аямди истемиш­­завай кIвен­кIвечи цIийивилер Россиядин ва международный машгьур выставкайра къалурзава. Чи алимри, аспирантри, студентри республикадин, Россиядин ва международный жуьреба-жуьре конкурсра иштиракзава, гъалибвилер къазанмишзава. ТIварар кьуртIа, ихтилат яргъиди жеда.

ТIвар кьадай, тарифдай крар мадни ава, амма виридакай са макъалада лугьуз жедач­. Университетдин чIехи коллективди къенин девирдин, уьлкведин кьилин (высший) школадин ва республикадин халкьдин майишатдин истемишунриз гъавурда аваз ва бегьерлу краралди жаваб гузва, алай аямдин технологийрикай, цIийивилерикай менфят къачуз, мадни виле акьадай агалкьунрихъ виликди еримишзава.

• Пара сагърай, Назим Лиодинович. Квехъ, университетдин коллективдихъ дамахдай, шадвалдай нетижаяр, муштулухар, илимдин бегьерар гележегда мадни гзаф хьурай!

— Сагърай!

Нариман Ибрагьимов