Йикъан месэла

Рекъемрин экономикадин, инновациядин, алакъадин, СМИ-рин мес­элайрин рекьяй Россиядин Федерациядин Гьукуматдин Пред­седателдин заместитель Дмитрий Чернышенкоди малумарайвал, алай вахтунда чи уьлкведа жегьилрихъ государстводин 497 ва государстводинбур тушир 213 вузда кIелдай ва пеше къачудай мумкинвал ава. Вири вузра 4,5 млн касди кIелзава. Абурукай 588044 студентди федеральный бюджетдин гьисабдай чирвилер къачузва. Им, 2021-йисан ре­къемрив гекъигайла, 11546 чкадин гзаф я. ЦIи жегьилар, патал бюджетдин чкаяр 626288-дал кьван хкажнава. ЦIийи регионризни бюджетдин 37089 чка чара авунва. Гьа са вахтунда Россиядин вузриз къецепатан уьлквейрайни 104488 кас кьабулнава.

Дагъустанда 17 вуз ва абурун 16 филиал ава. Идалай гъейри­ 48 колледжни кардик ква. Анра кIелз­а­вай­бурун кьадар 130 агъзурдав агакьзава.

Зун сифтедай республикада­ 48 колледж авайдахъ агъуначир. Дикъет­дивди гьахъ-гьисабар авурла, делил тестикь хьана. Гьа икI, Дагъустанда медицинадин 11, пе­д­а­гогвилин 10, финансринни экономикадин 8, техникадинни меха­никадин 7, эцигунрин 4, праводин­, музыкадин, культурадинни искус­стводин, хуьруьн майишатдин кьве-кьвед, социальный, туризмдин­ ва сервисдин са-са колледж ава.

Фикир авурла, республикада­ халкьдин майишатдин саки вири хилер патал пешекарар гьазурзавайди тайин жезва. Амма респуб­ликадин министерствойрин, ведомствойрин, муниципалитетрин векилрин гафаралди, гзаф хилериз савадлу пешекарар бес жезвач.

«Дагдизель завод» АО-да РД-дин Гьукуматдин Председателдин замес­титель Абдурагьман Магьму­дован регьбервилик кваз кьиле фейи совещанидал малумарайвал, республикадин промышленностди­ савадлу пешекаррин кьитвал гьиссзава. Вучиз икI ятIа лагьайла,­ тежрибалу пешека­рар маса, мажиб гзаф теклифзавай чкайриз физва. Образованидин идарай­ри гьазурзавай хейлин пешекарарни­ карханайрин истемишунриз жаваб гу­дайбур яз жезвач. Республикада кIва­лахдик кумай промышленностдин карханаяр хъсан токаррихъ, слесаррихъ, фрезеровшикрихъ, свар­щикрихъ, наладчикрихъ къе­къвезва. Фялеви­лин ихьтин пеше­карар виликдай гзафни-гзаф проф­техучилищейри­ гьазурзава. Гила абур ерли амач лагьайтIани жеда. Профтехучилищейри хуьруьн ма­йишат па­тални пешекарар (механизаторар, водителар, сварщикар, механикар, электромонтерар) гьазурзава. Виликдай республикадин са бязи рай­центрайрани, чIехи карханайрани рабочий пешеяр гьазурдай техникумар, профтехучилищеяр кардик квай.

Важиблу и месэла гьялун патал РД-дин промышленностдинни­ алишверишдин ва зегьметдинни яшайишдин рекьяй вилик финин министерствойри бязи серенжемар кьабулзава. ИкI, «Работа России» порталда герек пешейрин ва мажибрин кьадардикай делилар эцигзава, пешейрин мекера тешкилзава, промышленный туризмдин мярекатар кьиле тухузва. РД-дин образованидин ва илимдин министерстводихъ галаз санал инженервилин классар, «Гележегдиз – билет» проект кардик кутунва. Амма ибур тIимил я. Профтехучилищеяр чкадал хкидай вахт атанва.

Республикадин промышленностдин карханайри са бязи пешекаррин кьитвал гьиссзава. РД-дин промышленностдин ва алишверишдин  минис­терстводин пресс-къуллугъди хабар гузвайвал, алай вахтунда карханайриз­ жуьреба-жуьре кеспийрин 1000 касдив агакьна игьтияж ава. Абурал алава яз 500-дав агакьна инженерарни герекзава. Карханайрин кьиле авайбур и пешекарар кIвалахал кьабулиз гьазур я, амма… Кардик квай саки вири карха­найриз машинар, приборар, автомати­кадин тадаракар акъуддай техноло­гий­рин инженерар, конструкторар­,  программаяр арадал гъидай ус­тадар, операторар, электромонтерар, электрогазосварщикар бес жезвач.

Дагъустандин гъвечIи ва юкьван карчивилин пешекаррин гьа­къиндай кьитвал гьиссзава. КIва­лахдалди таъминардай региондин отделенидин ди­­ректор Аида Гьамидовади къейд авурвал, эцигунрин, агропромышлен­ный, жемиятдин тIуьнрин ва мугьман­ханайрин карчивилин хилериз кIва­лахдай ксар бес жезвач. Государстводи исятда IT-пешекарар гьазуруниз кьилин фикир гузва ва гьавиляй школаяр куьтягьзавай жаванрини гьа и цIийи хел хкязава.

Экспертри гьисабзавайвал, Ке­­ферпатан Кавказдин федераль­ный округда эцигунрин хилез кIва­лахдай 1,7 агъзур кас герек къвезва. И рекьяй Дагъустан кьвед лагьай чкадал ала. Гьа са вахтунда республикада кIвалахдиз къабил агьалиярни гзаф я. Пешекарри лугьузвайвал, са вакансиядин чка кьаз гьазур 5 кас авалда. Амма абур вири кIвалахдалди таъминариз жезвач. Вучиз лагьайтIа, пешекарвал квач.

Дагъустанда педагогвилин пеше­карар ДГУ-ди, ДГПУ-ди, халкьдин ма­йишатдин университетди ва хейлин колледжри, пешекарвилин центрайри  гьазурзава. Кар ана ава хьи, респуб­ликадин хейлин школайри, иллаки хуьрера авайбуру, пешекар муаллимрин кьитвал гьиссзава.

РД-дин образованидин ва илимдин министр Ягья Бучаева­ малу­марайвал, республикадин шко­­лай­риз 500-дав агакьна муаллимар бес жезвач. Иллаки — ингилис чIалан, математикадин, физикадин, дидед чIаларин муаллимар. Маса предметрикай рахайтIани, гьакI я.

Вучиз икI я лагьайтIа, Дагъус­тан­дин муаллимриз, Россиядин ви­ри регионрив гекъигайла, гъве­чIи мажибар гузва. Эгер юкьван гьисабдалди Дагъларин уьлкведин муаллимри вацра 20201 манат мажиб къачузватIа, къуншидал алай Ставрополдин муаллимрив 28593 манат агакьзава. Мадни лагьайтIа, федеральный бюджетдай мажибдал эхлязавай алава пулар гун акъвазарайла, мажибдин кьадар мадни тIимил хьана.

Са рахунни алач, ихьтин гьакъи­къатдин иесияр жезвай жегьил пешекарар хуьрериз кIвалахиз физ­вач. Муаллимдиз гузвай 12-15 агъзурдал яшамиш хьун, хизан­ хуьн четин месэла я. Белки, и нукьсан, «Земский муаллим» программа кар­дик акатуникди, арадай акъатин.­

Хуьрера духтуррин патахъайни кьит­­вал ава. Гьатта районрин цент­рай­рин больницайра терапев­тар, хирургар, урологар, педиатрар бес жезвач. 2012-йисалай чи республикадани «Земский духтур» программа кардик кутуна ва адан макьсад хуьрерин больницаяр вини дережадин чирвал, алакьунар­ авай духтурралди таъминарун я. Хуьрериз физвай пешекарриз 1 миллион, рекьер авачир хуьрериз физвайбуруз 1,5 млн манат гузва эхир. Абуру фейи чкада вад йисуз­ кIвалахун чарасуз я. Пешекарар кIва­лералдини таъминарзава, уьлкведин медицинадин вузра, клиникайра алава пеше къачудай мумкинвални яратмишзава. Ихьтин шартIар тешкилуни­ хуьрериз хъфиз кIанзавайбурун кьадар артухарзава. Им, гьелбетда, хъсан кар я. Эхиримжи йисара фельд­шерарни, махсус программадин бинедаллаз, хуьрериз ракъурзава.

ГьакI ятIани, кьитвал арадай акъудиз жезвач. И мукьвара РД-дин здравоохраненидин министр Татьяна Беляевади лагьайвал, цIуд йисуз «Земский духтур» прог­раммадай 1800 кас кIвалахдалди таъминарна. ЦIи мадни – 89 кас. Гьа са вахтунда хуьрериз учас­токрин педиатрар, терапевтар, фти­зиаторар, психиатрар, реаниматологар бес жезвач. Кьилди районар къачуртIа, Дахадаев райондиз медицинадин 30, СтIал Сулейманан — 28, Мегьарамдхуьруьн — 26, Къизилюртдин – 17, Бабаюртдин – 14, Ахцегь — 11, Дербент – 11, Табасаран – 11, Хасавюрт райондизни 10 пешекар герекзава.

Гъавурда акьазва, дагълух ва яшайишдин бегьем шартIар авачир хуьрериз фидай духтурар, фельдшерар жагъурун четин акъваззава. Бес гьа шегьердин хьтин шартIар, яшайиш­дин маса мумкинвилерни авай СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн районрин больницаяр, поликли­никаяр, ФАП-ар герек пешекарар авачиз амукьуниз гьикI лугьуз жеда? Заз чидайвал, хуьрерай физ, медицинадин вузар, колледжар куьтягьзавай жегьилрин гьакъиндай виликамаз къайгъу чIугуртIа, абур масанриз фидач, шегьерра акъваздач.

Эхиримжи йисара са месэла­ мад арадал атанва. ЕГЭ-дикай­ къурху­ аваз гзаф жаванри 10-11- класс­ра кIелун давамарзавач. Анжах медицинадин, педаго­гикадин, праводин, экономикадин­, информатикадин хилерихъ галаз­ чпин уьмуьр алакъалу ийиз кIан­завай­ жаванри юкьван школа акьал­­тIар­зава. Амайбур регьятдиз кьабулзавай колледжрик экечIзава.

Уьлкведин Президент В.Путина­ Гьукуматдин вилик са миллиондив­ агакьна рабочий пешекарар гьазу­рунин везифа эцигнава. Вучиз ла­гьайтIа,  йигин еришралди вилик физ эгечIнавай промышленностдин вишералди карханаяр, хуьруьн майишатдин хел савадлу, чирвилер ва алакьунар авай пешекарралди таъминарна кIанзава. Ида уьлкведин экономика вилик тухуз куьмекда эхир. Дагъус­тандин гьукуматдини и рекьяй алава серенжемар кьабулдайдахъ агъаз кIанзава. ГьикI лагьайтIа, вири рекьерай гьазур кадрияр галачиз республика абадиз, агьалийрин яшайиш хъсанариз жедач.

Нариман  Ибрагьимов