«Чна чи гележег мягькем бинедал эцигна кIанда. Ихьтин бине ватанпересвал я»

В.В.Путин

Урусрин бажарагълу писатель И.С.Тургенева ватанпе­ресви­ли­кай лагьана хьи, «Рос­­­сия­ чун гьар сад галачизни рекье фида, амма чакай­ садавайни ам галачиз жедач». Ри­кIе гьахьтин «къизилдин» га­фар­ — фикирар аваз халкьди 1812-йисуз Наполеонан, гуь­гъуьнлай Гитлеран чапхунчийрин винел гъалибвал къачуналди уьлкведин азадвални аслу туширвал хвена. Гила США кьилеваз НАТО-дин уьл­квеяр, Украинадикай яракь — багьна кьуна, нубатдин сеферда чал тепилмиш хьанвайла, акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гун вичелай уьлкведин гележег аслу тир лап важиблу месэла я. Чна ам гьикI гьялзава?

Гьелбетда, инсандин ватан­пересвал тербиядилай аслу я. Вич гьихьтин зурба чирвилер­ ва алакьунар авай пешекар кIан­датIани хьуй, нагагь хайи халкьдихъ, Ватандихъ рикI кузвай гьиссер авачтIа, ам рехъ алатнавай сиягьатчидиз ухшар я. Гьакъикъатдани, инсандин къу­ват хайи кIвалихъ, чилихъ галаз алакъада, обществодихъ галаз садвиле, са гафуналди, ватанпересвиле ава.

Бязибуру ягъалмишвилелди фикирзава хьи, Ватан – им вичелай аслу тушиз са гьихьтин­ ятIани тайинсуз чIехи мензил, чка я. Туш. Ватан – им ви диде-бу­ба, хизан, багърияр, вун акъа­тай кIвал, магьле, хуьр, район ва ахпа республика, уьлкве­ я. Ви хайи кIвал-хуьрни гьа чIе­хи уьлкведин, обществодин са гъвечIи кIус-пай я. Виридалайни­ рикIиз мукьва ва багьа кIус! Ди­де-буба, вах-стха, хайи кIвал, Ватан,… хьтин гужлу, пак гафа­рин манаяр аялдин бейнидик­ лап бинедилай дидедин некIе­дихъ галаз акатзава. Гележегда абуру «чил кьун, бегьер гун», хизандин марифатдилай, мектебдин тербиядилай аслу я. Жуван диде-бубадиз, хизандиз, халкьдиз гьуьрмет, кIанивал ийиз­ чирнавай аялдивай патав гвайдан диде-бубадиз, халкьдиз­ гьуьр­мет тавуна акъвазиз жедач. Хсуси чешнедалди, насигьатдалди гъвечIи чIавалай аялдин кьиле и крар тун ватанпересвал я.

ГьикI тербияламишда ватанпересар? Вуж ва гьикI машгъул хьун лазим я аялринни жегьилрин ватанпересвилин тербиядал?  Гьелбетда, им педагогвилин са тамам, дерин илим я.

Советрин девирда мектебда аялар октябрятрин, пионеррин, комсомолрин гужлу тешкилатра тербияламишзавай. Мектебдин программада Ватан хуьз гьазурвилин (начальная военная подготовка) тарсар авай. Мектебдилай къецепатани, рикIел алама­, Ахцегь райондин ветеранрин Со­ветдин председателар хьайи рагьметлу Аливерди Аливердиеван, Жамал Шефиеван регьбервилик кваз чIехи класс­рин аялрихъ, призывникрихъ ва абурун диде-бубайрихъ галаз райондин дережада йиса кьвед-пудра метлеблу мярекатар – армиядин жергейра къуллугъзавай аскеррин дидейрин слёт, суварин къайдада жегьилар армиядиз рекье тунин гурлу митингар, ЧIехи Гъалибвилин сувариз талукь конференцияр, Ватандин ЧIехи дяведин ветеранрихъ галаз гуьруьшар, райондин ва республикадин дережадин «Зарницаяр» кьиле тухузвай­. Гила девирдин цIийи фашист­рихъни миллетбазрихъ галаз дяведин махсус серенжем кьиле физвай шартIара ватанпересар тербияламишунин кIвалахдин мет­­леблувал гзаф тирла, абур ри­кIелай ракъурнава. Артухлама, и карда лезгийрин къагьриманвилин «Шарвили» эпосдикай менфят къачуз жеда. Амма эхиримжи йисара лезги халкьдин ватанпересвилин зурба мярекатдиз – адетдиз элкъвей сувар гегьеншдиз  кьиле тухузмач.

Пис чешне – им садакай садак акатдай азар я лугьуда. Гьавиляй аялрик кIвалени, мектеб­дани, общественный чкайрани­ анжах хъсан чешнейралди, кье­гьал ксарин къаматралди, ла­йихлу суьгьбетралди кIани­ви­лин, сада-садаз гьуьрметунин, куь­ме­кунин, зегьметкешвилин, жа­­­вабдарвал гьиссунин, лазим­ атайтIа, гьатта Ватан патал­ чанни кваз къурбанд ийиз гьазурвилин пак гьиссер-ерияр кутаз­ жеда. Эхь, аялар чна чи гьа­къи­къи чешнейралди, игитрин­ къа­матралди акI гъавурдик кутуна­ кIанда хьи, герек ам ватан­пе­ресвал, игитвал анжах са дя­ве­дин ва я маса кьетIен шар­­тIара ваъ, гьар йикъан адетдин­ кIва­лахралди: хъсандиз кIе­лу­нал­ди, диде-бубадин ва муаллимрин чIа­лаз килигуналди­, чIе­хидаз гьуьрметуналди, алакь­дайвал кIе­­вевайдан гъил кьуналди, мергьяматлувилин, су­ваб­дин краралди… – къалуриз жедайдан гъавурда акьан. Эгер вуна гьар юкъуз тамамарзавай адетдин са кар авун, ви багърияр, хайи хуьр ва санлай уьлкве паталди­ хъсанди ятIа, шаксуз, ам ватанпересвилин, игитвилин кар я, адав гьакI жавабдарвилел­ди эгечIун герек я. Вичин хиве авай гьар са кар гьамиша намуслувилелди ийиз вердиш касдивай лап четин макъамдани масакIа ийиз жедач.

Гаф атай чкадал къейд ийин, Ватандин ЧIехи дяведа­ совет­рин халкьди гьич фикир­диз гъиз тежер хьтин зурба игитвал­ къалурна. 11635 кас Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз, 2656 кас Баркаллувилин ордендин тамам сагьибвилин тIва­ра­риз лайихлу хьана. Хушуналди тешкил хьайи партизанрин отрядра 1,5 миллион касди  ишти­ракна. Бажарагълу тарихчи Егор Яковлева гьавиляй гьахълудаказ лагьана хьи: «Ватандин ЧIехи дяведа Совет­рин муаллимри гъалибвал къачуна». Гзаф дуьз ва вичел амал авун герек келима я. Амма гьа девирда хьиз, муаллим общест­вода гьахьтин виниз тир гьуьр­метдин дережада хьана кIанда эхир. Чаз аквазвайвал, гьелелиг, гьайиф хьи, акI туш.

«Пак чка буш амукьдач» лугьуда. Акьалтзавай жегьилар ватанпересар яз тербияламишунин­ гьакъиндай къе гьукуматдин идеология зайиф хьанвайла, абур те­левиденидин, интернетдин, мо­бильный телефонрин­ алакъа­дин чIуру таъсирдик акатзава. Гзаф вахтара гьабур жезва­ жегьилриз тербиядин кар алай чеш­неяр, «муаллимар». Хъсан патахъ дегишариз кIанз гьар жуьре дережайра рахунарни мес­ля­тар гзаф аватIани, гьайиф хьи, гьакъикъи нетижайри чун шадарзавач. Обществода муаллимрин мажиб, кесерлувал лазим дережада та­хьуникди мектебра муаллимар саки вири дишегьлияр я, аялрал итим муаллимрин тербия аламач. Телеви­зордай чи къанажагъдиз акси рагъакIидай патан зегьмет алачир лезетлу ­уьмуьр, ягъун-кьиникь, чапхун-къа­­къудун, ар-гьая авачир крар – гьерекатар раижзавай киноярни передачаяр къалурзава. Мегер икI чавай ватанпересар тербияламишиз жедани?

Къе гьар садан гъилевай мо­­бильный телефон, интернет­ же­гьилар рекьяй акъудунин лап хаталу яракьдиз элкъвенва. Инсанарни акI вердиш хьанва хьи, гьатта мектебдин тарса­рани, машиндин рулдихъни, садахъ галаз­ рахадайлани, фу не­дайлани, ксу­дайлани гъиляй­ ахъай­ тийиз­, абур соцсетрин чла­да ава. И карди иллаки ­аялдин сагъламвилиз, психика­диз,­ тербиядиз пис таъ­сир­­зава. Руьгь­дин душманри чи жегьилар терроризм, экстре­мизм, вагьабизм хьтин лап акьал­тIай пис тахсиркарвилеризни мо­биль­­ный телефонрин куьмекдал­ди шерикзава. Эхь, им чи душманри кьасухдай ийизвай хаинвал тирди ва и хаталувилин вилик пад кьун лазим тирди гьеле вирибуру аннамишзавач.

Эхирдай хълагьин, чи обществодин, уьлкведин гележег, шаксуз, чна аялриз гузвай тербиядилай, илимдин чирвилерин дережадилай аслу я. Аялриз тербия ва чирвал гунин къурулуш телевизордин, интернетдин чладай акъудна, гьукуматдин дуьз идеологиядин къаюмвилик кутун важиблу я. ГьакI жедайдак чна кIевелай умуд кутазва.

Дашдемир Шерифалиев