За и веревирдер кхьидачир, эгер хайи чIал хуьникай, виликди тухуникай, ам цIийи гафаралди ахцIуникай, “патан” гафарикай ам “михьи” хъийиз алахъунрикай рахазвачиртIа. Эхиримжи вахтара, милли газетдин векилар яз (газетдин чIалал кIвалахзавайбур яз) чални гагь санай, гагь масанай, чIаларин алемрикай хабар авайбуруни, авачирбуруни гьужумар тIимил ийизвач.
Эхь, лезги чIалаз алатнавай виш йисара дуьньядин халкьарин чIаларай (араб, фарс, туьрк, урус ва икI мадни) гафарин бегьем къатар атанва. Чун абурухъ галаз акьван вердиш хьанва хьи, абур “патанбур” я лагьана, гьатта фикирни ийизвач. Месела, вирибуруз гьакьван таниш “мектебни” “школа” чи чIалаз маса чIаларай атанвайбур я. Абур лезги чIаланбур туш чи аямда садани, белки, лугьудач. Кьабулнава а гафар, хьанва жуванбур!
Мадни рикIел къвезва: “парта”, “портфель”, “тетрадь”, “ручка”, “карандаш”, “мел”, “доска”, “карта”, “глобус” мад ва мад гафар чи чIалаз образованидин хел виликди финихъ галаз алакъалу яз атанвайбур я.
Бязи вахтара “жуван” гафарни, “патанбурни” чи чIала санал яшамиш жезва. Синонимар (манадиз сад хьтин мукьва гафар) яз кардик ква. “Парта” — “суьре”, “куьсри”; “словарь” — “гафарган”, “тетрадь” — “дафтар”; “ученик” — “сухта”; “календарь” — “чIаварган” ва икI мадни. Уьмуьрда инал гъанвай хьтин синонимрикай гьа “патанбурукай” хьанвай цIийибур гзаф ишлемишзава.
Лап пара гафар, чи хайи чIалаз хас кIусар-тикеяр (морфемаяр) акал жез, гагь-гагь сесер дегиш жез, “хайибуруз” элкъвенва. Месела, “печь” — “пич”, “лампа” — “лемпе”, “стакан” — “истикан”, “стол, стул” — “истул”; “рюмка” — “румка”; “котел” — “катул” ва икI мадни.
Гьа авайвал кьабулна хуьзвай гафар гьикьван ава! Чебни асул гьисабдай араб, фарс, туьрк, урус ва маса чIаларай атанвайбур. Чал алай саки вири хас тIварар (итимринни, папаринни) араб чIаланни фарс чIаланбур тушни?!
Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз чи хизанра урус тIварар атай гадаярни рушар пара хьана: Володя, Гриша, Саша, Юрий, Света, Лена, Людмила, Роза, мад ва мад.
Гьикьван тIварар лап яргъал чIаларайни атанва: Индира, Анжела, Тельман, Герман, Фридман, Роберт ва икI мадни гзафбур.
Суал къвезва: вучиз икI жезвайди я? Жаваб чи уьмуьрди гузва. ЧIал, уьмуьр хьиз, датIана гьерекатда авай алем я. Уьмуьрда кьиле физвай вири дегишвилер чIалани кьиле физвайдал шак алач. ЦIийи гьар са затIуникай, адал тIвар атайла, хабар жезва. ТIварцIиз “паспорт”, яшамиш жедай чка гузвайди чIал я. Месела, “спутник”, “ракета”, “космонавт”, “луноход”, “космодром”, “скафандр” ва икI мадни чи чIалаз гьа авайвал урус чIалан куьмекдалди атанва. Ихьтин гафариз гила чавай “патанбур” лугьуз жезвани? Абур неинки лезги, дуьньядин вири чIалариз гьа авайвал фенва, яшамиш жезва.
Перестройщикри (имни цIийи гаф я) чи аямдиз чпин “демократиядихъ” галаз лап гзаф гафар — аламатар багъишна: “плюрализм”, “приватизация”, “ваучер”, “киллер”, “риелтор”, “маркет”, “маркетинг”, “сникерс”, “орбит”, “кока-кола”, “шопинг”, “допинг”, мад ва мад цIийи гафар. Чаз абур, немс чIалай атайбур яни, масанрай яни, чидач. “Патанбур” я вири. Урус чIалани патанбур я!
Амма и мукьвара зи гъиле гьатай “Российская газета”-дин нумрада (2020-йисан 18-ноябрь) чапнавай “Калоша не против фейка” макъалада (автор — Елена Новоселовская) урус чIалан орфографиядин цIийи словарда 675 цIийи гаф, чебни эхиримжи 2-3 йисуз кьабулнавайбур, гьатнавайди къейднава. Словарь РАН-дин А.С.Пушкинан тIварунихъ галай Урус чIалан институтди гьазурна, чапдай акъуднава. Словардин гьакъиндай журналистдин суалриз тIвар кьунвай институтдин ректор Маргарита Николаевна Русецкаяди жавабар ганва. Ада къейднавайвал, са вахтара чаз виридаз чидай “калуш” гафни урус чIаланди тушир. Чи чIалазни ам “калоша” яз атана. Лезги чIала ам иливарна, “калушдиз” элкъуьрна! ИкI кьабулнавай гзаф маса гафаризни, абур гьи чIалай (араб, туьрк, маса) атанватIани, “патанбур” лугьуз жедани?
ЯтIани, чи цIийи са бязи “чIалан алимар” чал “Лезги чIал патан гафарикай михьи ийин!” лугьуз алахъзава. Гьатта чпин са бязи гафарни теклифзава. Месела, игрушкадиз — “къугъураг”, писателдиз — “кхьираг” дизайнердиз — “чIагураг” лугьун дуьз яз гьисабзава.
Хейлин гафар гуя къадим алпан чIала (лезгийрин къадим чIала) авайбур тир, гила чна абур кьабул хъувуна кIанда лугьуз, алахъзава. “Улуб”, “кирам”, “зари”, “шарвал”, “шанил”, “шатал” ва масабур. Амма кьабулзавач чIала абур. Куьз лагьайтIа, уьмуьрди кьабулзавач. ЦIийи гафари абурун чка фадлай кьунва.
Гьа и чIавуз чи саки вири СМИ-рай гьар юкъуз ван жезвай “фейк”, “кешбэк”, “кредит”, “чекмастер”, “онлайн”, “флешмоб”, “флешка”, “сайт”, “портал”, “интернет”, масабур галачиз цIийи алакъайрин ва тадаракрин гъавурда чун акьадани? Яваш-яваш абурукай “жуванбур” жезва. Ша, вилик кутан чи “лезги” гафар! Жагъурин, эгер алакьдатIа!
“Коронавирус” нин рикIел алай гаф тир? Къе вири адакай рахазва. “Коронавирусди” “пандемия”, “вакцина”, “вакцинация”, “самоизоляция”, маса хейлин гафар майданда тунва. Хьанвай кьван дарманрин цIийи тIварар вуч я! Жедани а тIварар масабуралди дегишариз?
Жаваб гьа суалдик вичик ква. Чун рахазвай макъалада урус чIалан чIехи алимди цIийи гафар чIалари кьабулуникай лагьанва: “Маса чIаларай гафар кьабулун вири вахтариз (асирриз) хас кар я. Кьилинди, кьабулайдалай кьулухъ абуру чеб кьиле тухунин тегьер я. Эгер абур жуван чIалан грамматикадин, стилистикадин, орфографиядин къанунриз муьтIуьгъ жезватIа, абур “патанбур” яз амукьзавач”.
Заз и гафарин ван чи чIалай туьркеринни фарсарин, урусринни масабурун гафар, гафарин паяр акъудин, квадарин, “чIал михьи ийин” лугьуз, “женгер” къурмишзавайбуруз фад хьанайтIа кIанзавай.
ЦIийи гафар туькIуьрзавай халисан устадарни чахъ тIимил авач. (Къ.Акимов, А.Алем, Ф.Нагъиев, М.Бабаханов, А.Мирзебегов, А.Къардаш ва масабур). Амма гьабуру туькIуьрзавай вири гафарни садлагьана уьмуьрди (чIала) кьабулзавайди туш. ЦIийи гафарикай “халисанбур” жедалди вахтар-чIавар гзаф физвайди я. Месела, “шиират”, “гьикаят”, “тамашачият”, “итиж”, “элван”, “кIелчи”, “къелемчи” ва хейлин маса гафаринни кьисмет гьахьтинди я…
Сада завай и мукьвара “запятая” гаф лезгидалди гьикI ятIа хабар кьуна. “Запятая” термин яз гьа авайвал кьабулнава. А касди “запятая” лезгидалди “цIирх” я лугьузвай. Амма и гафарихъ са жуьрединни мукьвавал авач. “Интернет” — “хушракан” (“паутина”) я лугьузвай. Хушраканди хразвай чил гзаф муракаб затI ятIани, ада “Интернет” гаф эвез ийидач. Гекъигиз жеда: кьил акъудиз четин затI…
“ЦIирх” гаф “запятаядив” гекъигизни жедач эхир! Запятая кIир галай нукьтIа я…
Куьрелди, цIийи гафар, манаяр гьар низ кIан хьайивалди арадал гъиз жезвай аламатар туш. Я “жуванбурни”, “патанбурни” гафарикай хкягъиз алахъун акьван регьят везифа туш. Уьмуьрди, чIалан тIебиатди кьабулайдакай “жуван” гаф, ваз хуш авачизни, хьун мумкин я. “Ваучер” гаф заз чи руьгьдиз, намусдиз экъуьгъун хьиз я. Ам чаз чирайбурни асирдин тапархъанар (аферистар) яз машгьур хьанва. Абуру чаз багъишай гафни гьелелиг яшамиш жезва…
Ихьтинди я чIалан алем. Ана фикир желбдай аламатар лап гзаф я. Суалар тIимил хьун патал чи чIалан гафарганар жезмай кьван фад цIийи хъувуна кIанда. 50-100 йисалай садра ваъ…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
