Куьне зун айибмир, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, “ирандиде” гафуни зи рикIе цIурзава. А дишегьлияр алакьунар авай инсанар я. Чпизни и кар гьеле фадлай чизва. ЯтIани абуру, дамах-фурс къа-чун тийиз, уьмуьр тухузва. Ислягьдаказ, секинвилелди, сабурлудаказ. Гьавиляй чи арада ахьтин инсанрикай, урус халкьдин арада хьиз, къаравилияр, кьисаяр авач. Езнейри, вирида тахьайтIани, ирандидедиз гзафбуру екез гьуьрметзава.
Кьилинди ам я хьи, жегьилдин вири гьиссер адаз бегенмиш хьанвай гуьзелдилай башламиш жезва. РикIи чIугуни, таниш хьуни ва руш це лугьуни жегьил касди гележегдин ирандидедин къамат кьабулзава. Амма ирандиде адакай мехъерилай кьулухъ жезва. И кардикай “Лезги газетда” (№ 42, 18-октябрь, 2018-й.) М.Куьревиди вичин “Ирандай тир дидединни ярдин дидедин арада” макъалада гегьеншдиз кхьенва.
Зун дегьнейриз эвичIдач. Макъалада адан автор гегьенш веревирдерал акъвазнава ва “ирандиде” дуьз тирди тестикьарзава. Ихьтин вахтара гьар садаз вич гьахълуз аквазва. Садани чIалан битаввиликай, девлетлувиликай фикирзавач. Гьар сана гьар жуьреда лугьунал аламат хьун дуьз туш. Чахъ 3 нугъат, нугъатрин 6 хел ва гьа хилерин рахунар авайди рикIел хвена кIанда. ЧIалан цлакай са-са керпич хкудиз алахъзава чи жегьил бязи пешекарар. Ирандидедин манада аваз “гирандиде”, “ярандиде”, гьатта “къайинине” (Ахцегь пата) лугьунни чIалан хийирдиз я, заз чиз. Синонимар чIалан дамах, къуват я. Чна чи чIалан гуьрчегвал инкардани? Синонимар бес чIалан девлет тушни!
Винидихъ тIвар кьунвай макъаладин авторди кхьизва: “Гьелбетда, икI хьанайтIа, хъсан тир, акI хьанайтIа дуьз тир лугьудайбур пара я. Амма вучиз “хъсан” ятIа ва вучиз “дуьз” ятIа лугьудайбур авач”.
Вучиз авач? Ава ва мад сеферда — ава. Садра макъаладин сифте кьил хъсандиз кIел хъия. “1964-йисуз лезги филологар папан дидедиз “ирандиде” лугьуда лагьана, икьрар хьанатIани, къени литературада и гаф гагь “ирандиде” хьиз, гагьни “ярандиде” хьиз кхьизва”.
Вучиз? Винидихъ къалурнавай алимрин икьрар, своддал кьа-булнавай къанун вучиз уьмуьрдиз куьчуьрмишзавач? Куьне заз багъишламиша, а икьрардал амал тавун, гьуьжетар къарагъарун, герексуз руквар акъудун чи агьалийрин са бязи къатарин савадсузвал хьиз я заз. Ихьтин вахтара заз чи “алимар” муаллимдин суьгьбетдиз яб тагузвай аялар хьиз аквазва. Бес тушни чаз акъатнавай кьван словарар? 1964, 1978, 2001-йисара акъатнавай орфографиядин словарра чIехи алимар тир М.Гьажиева, Р.Гьайдарова, У.Мейлановади кхьенва: “ирандиде”, “иранвах”, “иранстха”, “иранбуба”. Зи фикирдалди, гьа ибур литературадин чIал гуьрчегарзавай такьатар хьун лазим я. Амма 1966-йисуз акъатай “Лезги чIаланни урус чIалан словарда”, Б.Талибов галаз акъатнавай словарра, мад къушабавал гьат хъувунва. Ирандиде (килиг ярандиде), иранвах (килиг яранвах) ва гьакI мад.
2013-йисуз акъатай Г.Сардарован, Ф.Насрединован гафарганра Б.Талибован къайда давам хъхьанва, амма Ф.Насрединова вичин жуьрейра скобкаяр ишлемишнава: ирандиде (ярандиде), иранвах (яранвах) ва икI мад. Яни кьилинди сад лагьай вариантдин гафар яз гьисабзава.
“Папан диде” манадикай ихтилат кватайла, зи рикIел гьамиша са ихьтин мах-ихтилат хквезва. Хьана кьван, хьанач кьван са кесиб кас. Ада хизан, кавалар цваз, са бубат хуьзвай. Ам вичин кьуд руш авай хизанни галаз хуьряй-хуьруьз финиз мажбур хьанвай. Вахтар алатна, рушарни чIехи хьана. Бубади абур лезги магьалра кьисмет хьайивал гъуьлериз гана, секинарна. Вич пабни галаз хуьруьз хтана, архайиндиз яшамиш жез башламишна.
Вахтар алатна. Са кьадар яшар хьанвай кьуьзуь кас рагьметдиз фена. Текдиз амукьай дидеди, Кьасумхуьруьн гьафте базардиз фена, и кардикай вичиз чизвай инсанрин куьмекдалди рушарив хабар агакьарна.
Хабар нивай? Хабар езнейривай. Гьа пакад юкъуз чпиз чеб течизвай бажанахар хуьруьз къвезвай Кьуд рекьин хев тIвар алай тIулал дуьшуьш хьана, кьуд рекьяй атана, тIулал ял ягъиз ацукьнавай бажанахри чпи чпивай физвай сефердикай хабар кьуна. Сада — ирандидедин, кьвед лагьайда — ярандидедин, пуд лагьайда гирандидедин патав физвайди я лагьана. Кьуд лагьайда вични гьаниз я, — лагьана.
Иранбуба фаракъатна, кIвализ хтайла, кьуд лагьай езнеди вичин ирандидедиз лагьаналда: “Агь, чан къайинине! Чна кьуд бажанахди гьар жуьре лу-гьузвайди, гьуьрметзавайди гьа вун тир кьван”.
Алатай асирдин 60-70-йисара “Хважамжам” гафунин кьилелни гьа икI къванер хаз хьайидини зи рикIел алама. Литературадин сеслу гаф “хважамжам” “яргъируш” гафунин синоним туш лугьузвайбурни хьана. Зун гъалатI туштIа, а чIавуз рагьметлу шаир Ибрагьим Гьуьсейнова “Яргъируш ва Хважамжам” тIвар алай поэмани теснифнай. Гьа чIавузни чIалан суфрадал атай берекат хьаначир. Вучиз лагьайтIа, кьилдин ксаривай я чIал, я халкь алдатмишиз жедач. ГьакI хьайила, чIалахъ вичин мягькем къайдаяр авайди малум кар ятIани, чаз гъавурда акьаз кIанзавач. Бязибуруз, мумкин я, чIала къурмиш тежер “инкъилаб” тухуз кIан хьунни.
Гьуьрметлу газет кIелзавай ватанэгьлияр, чIалал рикI алайбур, алимар ва пешекарар! Ша чна чи активный лексикада гьатнавай жавагьирар кьарадани руквада экъуьр тийин! Гьа чIавузни абур жавагьирар яз амукьдайди рикIел хуьх.
“Селдин хура дагъларивайни акъвазиз жедач”, лугьуда бубайри. А сел чи чIал я, халкь, вахт я. Чна чи вахт “Лезги газет” кIелуниз ва маса хийирлу месэлайриз серф авуртIа, хъсан я. И кар менфятлуди хьун патал чи халкьдин руьгь тир “Лезги газет” гзафбуру кхьена кIанда. Чаз адан ашкъи, гьевес, меслят ва чи веревирдер багьа хьун лазим я. Литературадин жавагьир тир “ирандиде” ва нугъатра синонимар тир “ярандиде”, “гирандиде”, “къайинине” гафари азаддиз чи рахунра нефес къачуниз бязибур ачухдиз вучиз акси ятIа, зи кьил акъатзавач. Ихьтин “къугъунри” чи чIалаз хийирдилай гзаф зиян гун мумкин я.
Ирандиде
АцIанва зи кIвал нурарив зи ярдин,
Сад Аллагьди абур ганвай тамамдиз.
Куркурди хьиз, зенгер ягъиз хабардин,
Зи ашкъидин танар гъайи уламдиз.
Тербияни гана вуна
Тирвал инсандиз,
Захавализ, гьайиф текъвез
ЗатI, ирандиде.
Насигьатар зи кIанида
Кьуна хъсандиз,
МасакIа ваъ, хьиз Кьуръандин
ХатI, ирандиде.
Сифте адал на дамахна, ахпа за,
Сергьятсуз тир чи кьведанни илгьамар.
Адалай ваз авунач гьич за арза
Кайванидин кар ийизвай тамамар.
Намус, гьуьрмет вуч затI ятIа
На чирна адаз,
Атана ам сабурлувал
Гваз, ирандиде.
Къенин къалди наз маса гун
Чир хьанач адаз,
КичIе я заз адан хатур
Хаз, ирандиде.
Багъишна заз шумуд бицIек шумудра,
Акъудай захъ галаз халкьдин арадиз.
Хьана, на хьиз, тербия гун умудра,
Зарлу кардин бегьер ягъиз харадиз.
Чи бубайрин руьгьдин девлет —
ЧIал хвена чна,
Адетарни, куьне хвейи
Хьиз, ирандиде.
РикIе халкьдин шадвилерни
ТIал хвена чна,
Югъ-къандавай гележегдихъ
Физ, ирандиде.
Абдул ашурагъаев, лезги чIалан муаллим
