“Гзаф жакьвай кIашкIум пичIи жеда”.

( Халкьдин  мисал )

Хайи чIал, адан кьисмет гьихьтинди жедатIа?..

Адахъ рикI гьакъикъатда кузвайбурни, кузва лугьуз, чпи чеб къалурзавайбурни югъ-къандавай артух жезва. Гьайиф хьи, гьелелиг са нетижадал къведай рехъ сакIани жагъизвач.

Урусрин машгьур сатирик Крыловахъ “Дурна, Балугъ, Къирхаягъ” тIвар алай басня ава. Ам кхьена асирар алатнаватIани, араба алай чкадилай юзанвач, гьа алайвал алама. Юзун тавунин себеб­ни ам я хьи, ана иштиракзавай “игитар” нарази я, чпин  тIварар лезгидалди дуьз кхьенвач лагьана. “Лебедь” дурна туш, къугь я. “Дурнадиз” урус чIа­лал “журавль” лугьу­да, “Рак” — пахлахан я, къирха­ягъ туш. Къирхаягъ вични азербайжан гаф: “Къирх” — “ях­цIур”, “аягъ” — кIвач — “сороконожка”. Им за гъанвай­ тек са мисал я.

Фикир гайила, лезги чIални девлетлубурукай сад я. Советрин власть арадал атайла, хуьрера школаяр ачухайла, цIийи техника пайда хьайила, чи чIал мадни девлетлу хьана. Гьелбетда, а вахта­рани лезги чIала маса миллетрин чIаларин гафарни ишлемишзавай, иллаки — араб, фарс, туьрк. Со­ветрин девирда чи чIала гзафни-гзаф урус чIа­лан гафар гьатна, себебни техника, промышленность, илим вилик фин хьана. Гележегда  хейлин гафар лезгиламишна, лезги ранг яна, чи чIал авайдалай хейлин девлетлу хьана.

Бязи “чунни алимар я” лугьузвайбуру маса чIаларин гафар ишлемиш тавун теклифзава. Чидач абуру низ манийвал гузватIа. Чи гьуьрметлу шаир Азиз Алема вичин эсерра вишералди “цIийи” лезги гафар гъизва. Эгер абур чи лексикада ишлемишна кIанзавайбур ятIа, вучиз абур, фикирдиз къачуна, ктабрани (учебникрани) гафарганра твазвач?

Вучиз ятIани чи лезги чIалан алимри школайра кIвалахзавай лезги чIалан муаллимри къалурзавай теклифриз са акьван фикир гузвач. Бес гьа четинвилер гьалтзавайбур муаллимар тушни? Я тахьай­тIа, а теклифар кьабулайтIа, алимриз чпин авторитет  агъуз аватиз кичIезвани?

За са шумуд йис идалай виликни гьа ихьтин татугайвилерикай кхьенай. Зи  ван, дагъларин чархара акьуна, (“эхо” хьиз) мадни элкъвена заз хъхьана. Вучиз гъалатIар алимри, санал кIватI хьана, ктабра дуьзар хъийизвач?

Инал заз гьеле университетда кIелдай йисара зи кьилел атай са агьвалат рикIел хкиз кIан­зава. За заочнидаказ кIелзавай. Чи дестеда 16 лезги авай. Кьуд лагьай курс куьтягьна, чна профессор Ражидин Гьайдароваз (рагьметрай вичиз) лезги чIалай имтигьан вахкузвай. Гьарда са билет къачуна, чун гьазур жезвай. За Ражидин му­ал­лимдиз зун гьазур тирдакай хабар гана. Завай  имтигьан кьуна, вири суалризни жавабар гана, “вад” эцигиз кIанзавай. Садлагьана завай ада 9-10-классар патал цIийиз акъуднавай вичин учебникдикай зи фикирар лугьун тIалабна. Завайни лугьун хьана: “Чан муаллим, вири хъсан я, анжах аялар четиндаказ гъавурда гьатзава”. “Вуна заз чин-чинал икI лугьун? Ви къимет “пуд” я” лагьана, зачеткада къимет эцигнай…

Пер ханай зи. Къецел рагьметлу Абдужамалов Надир муаллимди завай вуч къимет къачуна лагьана жузуна. Зани хьайивал лагьана. Ада заз: “Я хва текьейди, къанни вад йисуз илимрин кандидат яз кIвалахзавай завай адаз а гаф лугьуз хьайиди туш. Хъсан хьана, ваз ина  “кьвед” эцигнач”.

Бязибуру фикирни авун мумкин я: “Вун Ражидин Идаятовичахъ галаз гьуьжетардай кас яни?” Ваъ, гьуьрметлубур, зиди гьуьжет туш, зиди гьакъикъат хьайивал лугьун я.

Школайра аялрихъ галаз кIвалахзавайбур ктабар кхьизвай алимар туш, муаллимар я. ГьакI хьайила, алимдин ктабдиз къимет гузвай хъсан рецензентни, заз чиз, муаллим я.

Алимар, за кьатIузвайвал, югъ-къандавай артух жезва. Гьайиф хьи, хайи дидед чIал, тупIарин арайрай яд хьиз, авахьна физва.

Са кьве гаф мад гьа ктабрикай. Вучиз Дагъустандин милли чIаларин кьадар-кьисмет Москвада авай министерстводи гьялзавайди ятIа? Гьинава Госдумада ацукьнавай чи Дагъустандин депутатар? Вучиз абуру чи милли чIаларикай чпин фикирар лугьузвач? Вучиз гьар кIелунин цIийи йис алукьайла, “ктабар авач” гафар я япарихъ галукьзавайбур?

Рекьимир цIегь, гатфар жеда. Икьван алимар авай чкада гъвечIи классар патал ктабар кхьидай ксар жагъизвач…? Гьич чIалахъ туш.

Эгер алимривай чIал хуьниз куьмек гуз жез­вачтIа, ша чна Сад Аллагьдивай хьайи­тIани, ам гьа авайвал хуьз, куьмек тIалабин! Халкь сад ийизвайди чIал тирди рикIелай алуд тийин.

Гьажи Къазиев, лезги чIалан муаллим