СтIал Сулейманан шииратдин йикъар

Гьар йисан майдин вацра ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан шииратдин йикъар-сувар кьиле тухун чи республикада ва гьакI Сулейманакай хабар авай вири чкайрани (Азербайжан, Къазахстан, Белоруссия, Санкт-Петербург, Москва, Украина ва масабур) адетдиз элкъвенвайди тарихда гьатнава.

Кар анал ала хьи, Сулейманан шаирвилин устадвал, гьада вичи лагьайвал, «мядендин къизилдиз» ухшар я. Уьмуьрдин лап четин, гьакьван муракаб месэлайрикайни СтIал Сулеймана хьиз адетдин гафаралди, вири гъавурда акьадай тегьерда мани лагьай маса устад малум туш. Ам, гьакъикъатдани, халкьдин дерин къатарай вичин чирвилер къачуна, шиирралди а чирвилер халкьдив ахгакьа­риз алакьайбурукай сад я.

СтIал Сулейманан шииратдин са мярекатдал Дагъустандин халкьдин шаир, вичин тIварни вири дуьньядиз машгьур хьанвай устад ва арифдар Расул Гьамзатова лагьай гафар гилани тикрариз кIанзава. Ада къейднай: “Гзафбуру заз арза кхьихь, вун са гьихьтин ятIани академиядиз гьахьун лазим я лугьузва. Алай аямда (хъуьрезва ам) академикарни академияр акьван гзаф хьанва хьи, вуж куьн ие­си ятIа чир жезмач. Закай вуч академик?.. Вуч академик?..

Академик ингье вуж ятIа! — тIуб туькIуьрна ада СтIал Сулейманан ­суьретдал. — Гьам я халисан халкьдин илимрин Академик! Гьадаз лайих я а тIвар!..”

Вирибуру разивилин капар янай.

За кьатIузвайвал, Расул Гьамзатован гафарик вирибуру аннамишна кIанзавай гьахълувал ква. Сулейман академияр куьтягь тавур Академик (и гаф чIехи гьарфунилай кхьизва) я!

Амма, жуван гъилевай лаш тIу­рар алаз ак­вада лугьудайвал, Сулейманакай са гьихь­тин ятIа терхеба гафар рахадай­бурни­, адан вахтар алатна лугьудайбурни, ма­са жуь­редин “критикарни”, тапан “алимарни” тIи­мил туш. Ахьтинбуруз яб гайи­тIа, чун чи чIа­­лан хазинадивайни къакъатун мумкин я.

Ша чна Сулейманаз вичиз яб гун:

* * *

Чеб кьве кIвач квай ламарикай,

Четин я лап кIамайрикай,

Са гъута кьур самарикай

Деве чраз цIай жедай туш.

* * *

Са бязи инсанрин гъараз,

Тежез, акьахун я тараз,

Вич пуд куьлек хьайи катраз

Пехърекай мидяй жедай туш.

* * *

Инсанрикай надир тек-тек

Мерд итимар жеда эркек.

Ваз атIлас хьиз акваз а пек,

Туш, ам памбаг, хун я, валлагь.

 

Са затI кIан жен ваз вичивай,

Дуьдуьг гуда ваз вижевай.

Адан ният эхир жувай

ЧIарчIин цIил чIугун я, валлагь…

(“Насятар” шииррин кIватIалдай)

Сулейман чи акьул-камал, чи руьгь — чи жамал, чи ацукьун-къарагъун — чи вири я! Сулейманаз кутуг тавур тикъет ягъуни чун, иллаки лезгияр, виринра усаларда. Адахъ вичин намус, вичин бармак, тахт ава эхир! Ам а тахтунай авудиз алахъун  гьаваян вахтар ва такьатар пучун я.

ЯтIани, фагьум тийиз, чи са хейлин же­гьилри, гагь-гагь гьатта журналистрини, ху­дожникрини чпиз чизни, течизни  тIва­­рар, крар какадарунар гьалтзава. За гьавиляй мад сеферда са бязи гьакъикъатар ри­кIел хкизва. И кардикай чун идалай виликни ра­хайди я: чи газетдани, ма­сан­рал­ни. ЯтIа­ни тикрар хъувуникай, заз чиз, зиян жезвач садазни.

1. Сулейман ашукь яни, та­хьай­тIа, халкьдин дерин къатарай акъатай, халкьдин мецелай рахазвай шаир? И месэладай гьеле Гьажибег­ Гьажибегова алатай асирдин эвел кьиле вирибур гъавурда акьа­дай­вал лагьанай — халкьдин шаир, халкь­дин дерин къатарай атайди!

Мад садрани и месэла куд тахвун патал чпин гаф машгьур алимар тир Агьед Агъаевани, Ражидин Гьайдаровани, Рагьим Кельбехановани, Гьажи Гашаровани, шаирар тир Алирза  Саидовани, Шихнесир Къафлановани, масабуруни чпин эсерра лагьанва.

2. Гьеле 2009-йисан сентябрдин вацра лезги яратмишдай интеллигенциядин еке дестеди (16 кас) Ма­хачкъаладин а чIаван мэр С.Ж.Ами­рован тIварунихъ ачух чар кхьенай (килиг: “ЛГ”-дин гьа йисан 36-нумра). А касдини, яргъал вегьин тавуна, 2010-йисан эвел кьиляй махсус къарар акъудна. Гьеле 1937-йисалай, яни чIехи шаир кечмиш хьайи йи­салай ам фаракъатнавай багъ (сквер) шаирдин тIварунихъ галайди, гилани а чкадиз “СтIал Сулейма­­нан тIварунихъ галай багъ (сквер)” лу­гьун герек тирди тестикьар хъуву­най.

Вучиз ятIани, чи “савадлуйрин” мецел, гьа багъдиз фейилани, шаирдин тIвар татана, “Родопдин буль­вар” гафар къвезва. Болгария гьинава? СтIалар гьинава? Родопдин бульвар 1964-йисуз Махачкъа­ладиз а чIаван Болгариядин Халкьдин Де­мократвилин Республикадин Смоляндин областдай дуствилин делегация атайла, мугьманрин гьуьрметдай Приморский бульвардиз (Горькийдин тIварунихъ галай  куьчедилай Театральный куьчедив  агакьна, гьуьлуьхъди физвай ракьун муьгъ алай чкадал кьван) “Родопдин бульвар” тIвар ганай.

Гила я гьа дуствилин уьлкве амач, я иниз хквезвай болгарвиярни. НАТО-дик экечIнавай Болгарияди Россиядиз акси санкцияр кьабулзава. Чна “гьуьрметдалди” СтIал Сулейманан багъдиз Родопдин бульвар лугьузва?

3. Чи вилик къвезвай са бязи макъалайра гилан цIийи “сулеймановедри” стIалви кесиб Гьасанбеган хцикай гагь лап девлетлу лежбер, еке мулк, гьакьван  яцар, бал­кIанар авайди ийизва. Гуя ам дуьньяда са кIус фахъ, кар-кеспи квахьна, къекъвейди тир.

Садбуру ам лап акьалтIай  дин­эгьли, ругьани, гьакьван фекьи-фахрадин  арада хьайиди хьиз къалурзава. Гуя фекьийрикай ада лагьай  шиирарни са маса Сулеймананбур тир жеди.

ИкI Сулейманал шумуд чин алайди жезва?

4. Сулейманан ирс я лугьуз, акатай вуч хьайитIани, гила “жагъун­ хъувурбур” яз, ктабра твазва.

Зи фикир я: тIвар усаларзавай, зайиф­, хатадай са гьикI ятIа лагьай­ затIар къе, икьван йисар алатайла, майданра  тунин лазимвал бажагьат ава. ЧIал, эдебият ахтармишзавайбуруз а кар герек я жеди. Адетдин кIелзавайбурун вилера  акьван зурбаз аквазвай  бармак кьезилар тийин…

Фадлай тайин хьанвай къиметар, делилар, къейдер хуьн, мад шаклувилик кут­ан тийин…

5. СтIал Сулейманан тIвар чи рес­пуб­ликадин кьилин вуздал алайди тир. Тарих­дин бязи себебрикди (абуруз къиметар за гузвач) Сулейманан тIвар алудна, В.И. Ленинан тIвар ганай. Гила гьа тIвар­ни хкьазмач. Гьахъ дуьздал ахкъудун лазим тушни? Шаирдин тIвар вичин чкадал хкун ку­тугнавачни?

ИкI я гьакъикъат!  Ийидай крар мадни гзаф жагъида. Сифте нубатда а тIварцIел дамахна кIанда.

Мердали Жалилов