Нажмудин Самурскийдин — 130 йис

Дагъустанда вири девирра дагъ­вийрин уьмуьрда балкIанрихъ авай игьтияж лап екеди тир. Санай масаниз фидайла, пар чIугва­дай­ла, дагълух ватан (ерияр) хуьнин кардани балкIанрикай менфят къачузвай. Алатай асирда хьайи империализмдин ва граждан дявеяр себеб яз Дагъустанда рамагбанвал вилик фенач. Эгер 1915-йисан сифте кьилера Дагъустанда 90 агъзур бал­кIан авайтIа, 1923-йисуз абурун кьадар са паюнилайни тIимил хьана. Кьадардилай гъейри, гьайванрин ерини агъуз аватна. Эгер рамагбанвал хъсанардай серенжемар кьиле тухун тавунай­тIа, дяведилай виликан йисара авай кьадардив ахгакьарун патал 40 йис лазим жедай. Дагъустандин гзаф чилерал балкIанар хуьн, абурун кьадар гзафарун патал шар­тIар лап къулайбур тир.

Жегьил республикадин хуьруьн майишатдин кIвалахар тамамарун ва атлуйрин (кавалерия) кьушунар арадал гъун патал балкIанрин кьадар артухар хъувунин чарасузвал авай. БалкIанрин завод арадал гъунин игьтияж фикирда кьуна, 1922-йисуз Дагъустандин наркомземди Хасавюрт округда завод тешкилна, амма чеченрин къачагъвилел машгъул дестейрин гьужумрикди кархана барбатI хьана. И вахтунда вири республикадай кIватIнавай бал­кIан­рин виридалайни хъсан жинсерни терг хьана.

Кьвед лагьай сеферда балкIан­рин нубатдин завод 1925-йисуз арадал хкана. И вахтунда СССР-дин Госпланди Союздин Совнаркомдиз балкIанрин тевлеяр арадал гъунин проект теклифна. Идан макь­сад Кеферпатан Кавказда авай балкIанрин майишатриз къуллугъ авуникай ибарат тир.

Дагъустанда балкIанрин завод Буйнакскда кардик кутадай къарар кьабулна. ТIебиатдин шартIарал гьалтайла, и район юкьванди ва ха­тасузди яз гьисабзавай. 1925-йисан 11-июндиз республикадин чилер гьялунин рекьяй сад лагьай нарком М.Ахундова РСФСР-дин чилер гьялунин рекьяй нарком Смирноваз кхьизва: “ДАССР-дин балкIанрин завод арадал хкунин жигьетдай кьиле тухвана кIанзавай мярекатар патал жинсинин балкIа­нар герекзава, амма тумунин балкIа­нар чахъ чкадал авач. Икьван чIа­валди чна центрадивай са шумуд сеферда авур тIалабунри са нетижани ганач”.

Идахъ галаз алакъалу яз 1925-йисан 29-ноябрдиз ДагЦИК-дин Председатель Н.Самурскийди РККА-дин кавалериядин инспектор С.М.Буденныйдивай ДАССР “тумунин 10-15 тайцелай тIимил тушиз ча­ра авунин пландик” кутун тIа­лабна. “За квез алай йисалай Буйнакскда балкIанрин тевлеяр авайдакай хабар гузва. Чи тIалабун кьи­лиз акъуддайдак за умудар кутунва. Виликамаз Дагъустандин зегьметкешрин патай квез чухса­гъул малумарзава”, — кхьизва ада.

ТIалабун кьилиз акъудна. Гьа икI, Буйнакскдин районда сифте бал­кIанрин тевлеяр, гуьгъуьнлай 37-нумрадин завод эцигна. Са кьадар вахт арадай фейила, ашкара хьайи­вал, завод эцигун патал хкя­гъай чка са акьван къулайди хьанач. И кар­дихъ галаз алакъалу яз па­ра хар­жияр акъатзавай ва са шу­муд йи­суз­­ и месэлади майишатдиз зия­нарни гана. БалкIанрин заводдихъ вичин суьрсетдин ем гудай база та­хьун себеб яз, государстводи гьар йисуз и рекьяй карханадиз куьмек гузвай. Гьайванрин кьадар артухарун зайиф камаралди вилик физвай, государстводи тайинарзавай планарни тамамдиз ацIуриз жезвачир. Гьавадин шартIар ла­гьай­тIа, къулайбур тир. БалкIанри ем чуьлдай незвай, кьуьд куьруьди тир. Ам­ма балкIанрин заводдиз чара авунвай Буйнакский райондин мулкара авай векьин уьруьшар, техилар цазвай никIер, гьайванар хуьзвай чуьллер дигидай яд авачирбур тир. Рабочийрин чIехи пай (90 процент) къиздирмадик (маляриядик) азарлу хьуникди, 1933-йисуз 52 кас телеф хьана. Яшайишдин шартIар усалбур тир. Гьавиляй завод Дербент райондиз куьчарна ва гуь­гъуьн­лай элкъвена Буйнакскдин райондиз хкана.

ЦIийи мулкунин суракьда

Вилик  хци  месэла  акъвазнавай — цIийи мулк жагъурун. И месэла уьл­кведин Наркомземдин вилик балкIанар хуьнин управлениди ва кьилди С.М.Буденныйди эцигна. Ша чун и гьерекатрал кьилди акъвазин.

Дагъустанда коллективизациядин еришар йигин жезвай. Адан тереф хуьдайбур хьиз, аксибурни авай. Эгер икьван чIавалди Дагъус­танда гьайванрин кьадар са гьалда артух жезвайтIа, 30-йисарилай гатIунна, Н.Самурскийдал къведалди коллективизациядин сиясатда гьайванрин кьадар садлагьана агъуз аватзава, гьа жергедай яз — балкIанринни.

1934-йисан гатфариз Нажмудин Самурский ВКП(б)-дин Дагобкомдин 1-секретарь яз республикадиз рекье твазва. 25-майдиз Махачкъалада Даг­обкомдин республикадин малдарвал арадал хкуниз ва еримлу аву­низ талукьарнавай II пленум кьиле физва. Пленумдал обкомдин бюродин “Колхозринни лежбервилин хиле малдарвал арадал хкунин жигьетдай тежрибадин мярекатрикай” къарардин тереф хуьзва. Къейд ийин хьи, и къарардиз та­лукь вири месэлаяр Н.Самурскийдин иштираквал аваз веревирднавай. Ана авай виридалайни важиблу пун­к­тарикай сад малдарвилин хи­ле­, гьа жергедай яз балкIа­нар хуьнин кардани, еришар хъсанарун тир. Мисал яз, дагъларин ценерив гвай районра кутIундай (упряжной) жинсинин бал­кIанар авай­тIа, рамагбанвилин хел хъсанарун орловско-американский балкIанрин жинс кутунин кIвалахар кьиле тухунай аквазвай. Дагълух районра чкадин жин­синин балкIанрин куьмекдалди хъсан тумунин балкIанар арадал гъизвай. Вири районра акьахна гьалдай (верховой) ингилис бал­кIан­рикай хийир къачудайвал хьана. Вилик неинки гьайванрин кьадар артухарунин, гьакIни жинсерин ерини хъсанарунин месэла эцигнавай.

1934-йисуз СССР-дин Наркомземдин къарардалди Эрменистанда авай балкIанрин 72-нумрадин завод агална ва а заводдин (табунно-ремонтный) балкIанар вири Дагъустанда авай 37-нумрадин заводдив вахкудай къарар кьабулна, амма хъсан жинсинин (элитный) балкIанар, абур Дагъустанда хуьдай шартIар авачирвилиз килигна, вахкуз кIанзавачир. И месэла кIукI татанвайди яз амукьна.

И вахтунда — 1934-йисан 14-июн­диз — Нажмудин Самурскийди СССР-дин Наркомземдин балкIан­рин заводрин кьилин управленидин начальник С.Буденныйдиз чар кхьена. Лагьана кIанда, абурун ара­да не­инки са партиядин рекьяй­, гьакIни хсуси дуствилин ала­къа­ярни авай.

“Играми дуст Семен! …Да­гъус­­тандин 37-нумрадин заводдихъ жинсинин (элитный) дережа ава. Табунно-ремонтный гьайванар чав вахкана, хъсан жинсинин дережадин балкIанар маса заводдив вахкун дуьз туш. И чар кхьиналди, за мад сеферда и хци месэла къарагъарзава ва ви вилик винидихъ тIвар кьунвай гьайванар Дагъустандив вах­кунин тIалабун эцигзава. И делилди чи завод, са шакни алачиз, Союзда авай бал­кIанрин заводрин арада кIвенкIвечи майишатрикай сад ­ийида”.

Жаваб яз, 1934-йисан 27-июндиз С.Буденныйди Н.Самурскийдиз кхьизва:

“Гьуьрметлу дуст Нажмудин! Эрменистанда агалнавай 72-нумрадин завод Дагъустандив вахкунин тIалабунихъ галаз зун рази я. Да­гъустандив гьам рамагдин, гьамни тумунин гьайванар вахку­да. Санлай къачурла — 331 бал­кIан. 1934-йисан жегьил гьайванар квачиз, амай вири гьайванар къимет авачир кьван багьабур я. Абуруз хъсан шартIар тешкилна кIанда. И серенжемди Дагъустандин завод Союзда авай балкIанрин заводрин арада кIвенкIвечи майишат ийида лугьузвай вун гьахъ я. Эгер икI ятIа, и кардиз гузвай фикирни Союздин кIвенкIвечи заводра авай хьтинди хьун лазим я. Гьавиляй за вавай заводдал машгъул хьун чилерин Наркомдал тапшурмишун ва балкIанрин 37-нумрадин заводдин гьакъиндай авай вири кимивилер арадай акъудун тIалабзава. Абур арадай акъудун чIехи пай Да­гъустандин къуллугъчийрилай аслу я.

Кьилинди ва сифте нубатда гьялна кIанзавайди  къиздирмадал эхир эцигун я.

Кьвед лагьайди, завод алай чка  къулайди туш. Къваларив гвай хуьрерин мулкара хъсан векьин уьруьшар ава. Ахьтинбур заводдихъ бес кьадар авач…

За къейднавай месэлайрилай гъейри, за ви вилик гьялна кIанза­вай мад са месэла эцигзава. 1935-йисуз Дагъустанди авай балкIан­рин кьадар кьве заводдиз пайна кIанда. Сад лагьайди — хъсан жинсинин (элитный) балкIанар авайди — Буйнакскдин районда тур, муькуьди (табунно-ремонтный) цIийи чкадал тешкила. И жигьетдай Да­гъустандихъ вири мумкинвилер ава. Вири и тапшуругъар веревирд авун патал Наркомземдиз теклифа ва и жигьетдай вахъ гьихьтин фикирар аватIа, зал ага­кьара…  Дуствилин саламралди, С.Буденный”.

ЦIийи завод патал…

СССР-дин Наркоматдик квай бязи совхозри и тешкилатрив ге­гьенш мулкар вугуни ва са кьадар такьатар серф авуни, хъуьтуьлдаказ лугьун хьайитIа, чIугур зегьметар эвез хъийизвачир. 1935-йисан 2-мартдиз Даговцетрестди Роза Люксембурган тIварунихъ галай 41-нумрадин совхоз терг авунин гьа­къин­дай гайи теклифдал Дагъустандин СНК рази хьана. Ана авай гьайванар маса совхозриз пай хъувуна, 1935-йисан апрелдиз 41-нумрадин совхоздин Хасавюрт ва Баба­юрт районра авай 30 агъзур гектар чилер Дагнаркомземдив вахкана.

ДАССР-дин СНК-дин 1935-йисан 6-августдин къарардалди 37-нумрадин хипехъанвилин завод гьа и чилерал хкун кьетIна, яни а заводдиз 41-нумрадин хипехъанвилин сов­хоздин чилерин са пай чара авуна. Абур балкIанрин заводдин игьтияжар патал гьазурна кIанза­вай. Гьялна кIанзавай месэлаяр гзаф авай: герек тир дараматар эцигун ва алава чилер цик кутун, техника чара авун, балкIанрин ери хъсанарун ва икI мад. И крари пулдин такьатар серф авун истемишзавай, амма республикадихъ абур авачир.

Н.Самурскийди 1936-йисан 25-майдиз нубатдин сеферда СССР-дин Наркомземдин рамагбанвилин кьилин Управленидин начальник, Советрин Союздин Маршал С.М. ­Будённыйдиз чар кхьизва:

“Гьуьрметлу Семён Михай­лович! 1935-йисан январдиз куь тIвар­­цIел рекье тур чарче са жер­ге­ месэлаяр гьялиз куьмек гун тIа­лаб­най. Виликдай вуна гайи куьмекди хъсан нетижайрал гъа­на…­

1934-йисуз ракъурай чарче вуна завай чи балкIанрин заводдин гьалдиз фикир гун, мумкинвал аваз хьайитIа, ам алафралди хъсандиз таъмин райондиз акъудун тIалаб­навай.

37-нумрадин балкIанрин завод, вуна лагьайвал, лап хъсан участокрикай сад тир Хасавюрт райондиз акъуднава, алай вахтунда адахъ цIуд агъзур гектар чилер, гуьзел чIурар, цадай хъсан участокар, ядай инжи векьин уьруьшар ава. Ида майишатдин игьтияжар таъминарзава. Куьне иниз рекье тур Главконупрдин махсус комиссияди 37-нумрадин заводдин участок Советрин Союзда лап хъсанбурукай сад яз гьисабна.

Чина РККА балкIанралди таъминарунин месэла писзавач. Чна, 1930-йисалай башламишна, гьар йисуз асул гьисабдай акьахна гьалдай 500 балкIан агакьарзава.

Дагъустан Советрин Союздик акатайдалай инихъ 15 йис та­мам хьуниз талукь сувариз ипподромдал балкIанрин чамарар тешкилна. Кавказдин дагълара кьиле фейи чамарра чи цIуд колхозчиди иштиракна, абур орденриз лайихлу хьанвай зарбачияр я. Чамарриллай гуьгъуьниз чна а вири иштиракчияр балкIанар пропаганда ийи­дай инструкторар-агитаторар яз ишлемишна. И карди чаз са куьруь вахтунда 6-майдалди Пятигорскдиз атлуйрин сувариз 320 касдикай ибарат полк рекье твадай мумкинвал гана.

КIвалахар са кьадар виликди физва, амма идал рази хьана акъвазна виже къвезвач. Кьилин мес­эла — балкIанрин жинс хъсанарунин  кIвалах кьулухъ галама. Гьял тавунвай месэлаяр мадни ама. Абур за ви вилик эцигун кьетIна ва куьмек гун тIалабзава.

(КьатI ама)

Рамазан Къулиев