И мукьвара  РФ-дин Госсоветдин Президиумдинни Президентдин патав гвай илимдинни образованидин рекьяй Советдин саналди тир заседанидал кьиле фейи (ам чи кьилин телеканалрай са шумудра тикрарна) рахунри, гайи кьван теклифри, мумкин я, са зак ваъ, гзафбурук са гьихьтин ятIани умудар кутуна. Суаларни тIимил туш.

Умудар куь кутуна? Гьикьван лагьайтIани, санал кIватI хьана, акьван чIехи дережайра ийизвай ихьтин  веревирдери чи  умуми крарик хъсан патахъди еримишдай юзун кутазвайдал шак алач. Илим, образование вилик тухун Президентди гьеле 2012-йисалай инихъ теклифнавай милли проектрикай сад я. Илим, образование, цIийи ахтармишунар, техника, технологияр галачиз экономика, яшайиш вахтуни истемишзавай дережайрив агакьариз тежедайди тарихди субутнава. Гилани чи вилик и везифа ква. Кьулухъ галамукьайди гатада лугьуда.

Бязибуру рикIелай алудиз алахънавай Советрин девирдани уьлкве асиррин чIулав кикIа­рай ян тагана виликди тухун патал индустри­ализация, коллективизация, электрификация хьтин зурба проектрихъ галаз санал  савадлувилинни культурадин, санитариядинни сагъламвилин проектар кардик кутунай. Уьлкве садрани такур хьтин дережайрихъ финни авунай. Лап са куьруь вахтунда.

Дуьньядиз фашизмдин тIегъуьн аватна­ва­чиртIа, акьван залум дяве, Европани, Американи, Японияни сад хьана, чал, Советрин уьлкведал, илитIначиртIа, чи агалкьунар низ чида, мадни гьихьтин зурбабур жедайтIа!..

Социализмдин къурулушди вичин къуватлувал, артуханвал а залум дяведани ЧIе­хи Гъа­либвал къачуналди субутна. Адалай гуьгъуьнизни арадал хкай экономикадини, яшайишдин шартIари, оборонадин мягькемвили, культуради, илимди, образованиди — ви­ри уьмуьрди а проектрин гьакъикъивал, дуьзвал, гафунани, кардани садвал къа­лур­най. Кардик квачиз хьун, кIелиз тахьун, яша­йиш­дин шар­тIар­ туькIуьриз алакь тавун, пешекарвал къачуз жезвач лу­гьун — рикIелни къведай гафар тушир. Инсанар пакадин югъ къениндалай хъсан хьунихъ инанмиш тир. Нафа­кьачивал, къайгъусузвал, умудсузвал гьар са чкада негьзавай.

Хизан арадал гъиз тежезвай, аялар хуьз тежез, вокзалрикни  аэропортара, больницайра тазвай дуьшуьшар?.. Сифте нубатда вири дережайра аялринни жегьилрин къайгъу чIугвазвай эхир! Жегьилри гьикьван зурба крарик кьил  кутазвай! Лап са куьруь вахтунда Дагъустандин чилел арадал атай Огнидин шуьше цIурурдай завод, Махачкъаладин авиаагрегат, электромаш  завод, Къизлярдин электромеханический завод, Дербентдин деталар цIалцIамардай завод, маса гзаф  карханаярни жегьилри эцигайбур тушни! Сулакдин электростанцияр, са шумуд поселок, Къизилюрт, Дагогни, Сухокумск шегьерар жегьилрин гъилерин гьунарар тир. Жегьилар зурба эцигунрал чпиз чеб аквазвай, жегьил хизанарни арадал къвезвай, хизанра аяларни жезвай. ИкI экономикадин месэлайрихъ галаз санал культурадин, образованидин, сагъламвилин, демографиядин месэлаярни гьялиз жезвай.

Гила чина жегьилрин карханаяр, шегьерарни поселокар садни амач. Герек туширвиляй я жал?

Гьа и чIавуз гьукум гъилевай сагьибри “же­гьилар мажбури яз кIвалахал ракъурун герек кар туш” лугьузва. Ихтилат “мажбур” авуникай физва жал?

Савадлувал, жегьилди пешекарвални са гьикI ятIа къачурлани, кар-кеспи жагъин тийиз­ амукьзавайди куьз аквазвачтIа? Хуьруьн гзаф жегьилар хьиз, шегьердинбурни, кьил хуьдай чка жагъуриз, фин тийизвай чка авач.

“Земский духтурни” “земский муаллим” хуьруьз хъфидалди, цIудралди хуьрер, ая­лар, жегьил-жаванар амачиз, ичIи жезва. Дя­ведин йисара тахьай тегьерда аялрин кьадар­ тIимил хьанвайлани, етимарни юхсулар артух  хьун квевай ятIа? Бес ихьтин гьалдай экъечI­дай “милли проект” — стратегия авайди тушни? Хизанар кесибвиляй акъуддай рекьер теклиф тавунани туш. “Чна уьмуьр гьикI хьайитIани хъсан патахъ дегишарда!”, — лагьанва Президентдин Чарче.

Инсафсуз “приватизация” лугьудайда чи халкьдин асул пай акьалтIай кесибвиле, магьрумвиле турди гила хиве кьазва. ГъалатI туьх­­кIуьриз жезвач.

Чахъ тахьанвай жуьредин вузни колледж, лицейни гимназия авач, чпи чеб ти­к­рар­завайбур. Чирвилер гьихьтинбур я? Вуз акьал­тIарай жегьилдиз вичин багъри ватандин гьакъикъи тарих, адан игитар, география, чун гьинай­ гьикI атайбур ятIа чир тахьуниз вуч лугьуда?

КIелиз, пешекарвал къачуз, жегьилар “работодателри” рекье тун, кIвалахални таъминарун лазим я лугьузва. “Работодателар” чеб вужар ятIа, пара чкайра чир жезвач. Чаз аквазвай кьилин “работодатель” базарни туьквен хьанва. Вири жегьилрикай алверчияр жедани бес?! Пешекарар гьинай къведа?

Советрин школади аялдиз, гьеле гьа йисара амаз, станокдал, машиндал, чуьлда, багъ­дани сала кIвалахиз чирдай. Кьилин образование къачун тавуртIани, колхозда, сов­хозда, фабрикадани заводда, яргъал ва мукьвал чкайра кьиле тухузвай чIехи эцигунрал жегьилриз гьардаз вичелай алакьдай кIвалах жагъидай. Им мах хьиз къалурзава гилан “демократри” жегьилриз…

Гилан карчийри, чпин шартIарал рази яз, ерли са жуьрединни хсуси гаф чпихъ авачир­буруз са вуч ятIа гуз аквада. Сад-кьве юкъуз кIвалахна, мад куьчеда гьатзава жегьил кас. “Алакьнач валай” лугьузва. Я  са икьрар, я  мес­лят, я ихтиярар ина “работникдихъ” амукьзавач. Капитал я кьван…

Суалрин а кьил авач. За мад сеферда Президентдин Чарчин теклифар, кар алай къейдер кIел хъийизва.

“Аялриз мектебда, гьина ам аватIани,  кIел­дай вири шартIар тешкилун лазим я”, — лагьанва Чарчин “Аял ва школа” паюна. “Шар­тIар” гафуник вуч акатзава? Чарчяй аквазвайвал, сифтегьан классра кIелзавай вири аялриз чими ва кфетлу тIуьнар гун. Пул гьинай къведа? Жаваб: а такьатар федеральный, региональный, чкадин бюджетрай (чешмейрай) агакьарун лазим я.

Гьа инал мад суал къвезва: чи хьтин гьамиша “дотацийрал” алай регионри, чкIанвай хуьрери а такьатар жагъурда жал?

РикIел хквезва: Рамазан Абдулатипов хьтин “патриот” республикадин кьилиз атайвалди, чи аялриз, яшлу ксариз, инвалидриз жуьреба-жуьре рекьерай гузвай лап гъвечIи пуларни, чи бюджетдихъ авач лагьана, хганачир. Бюджетни ацIаначир… Хизан, аял, мектеб хуьдай замин кIандачни?

Образование вилик тухунин маса шартI яз, Чарче муаллимдин дережа (статус) хуьн, хкажун герек тирди къейднава. Классдин руководителдин дережа ва адаз гузвай мажибни артухарда… Вири школьникриз, абуру мектеб акьал­тIа­райла, очно ва пулсуз кьилин образование къачудай рекьерни ачухарин, яни вузра йи­салай-суз бюджетдин чкаяр артухарин. Чебни асул гьисабдай чкадал духтурар, муаллимар, инженерар бес тежезвай регионра.

Президентди къалурнавай рекьер, ганвай теклифар вахтуни вилик гъанвай лап важиблубур тирдал шак алач.

Тербия — образование — илим — кIвалах — уьмуьрдин асайишвал — Ватандин абадвал ва къудрат. И рехъ гьакъикъи крариз элкъуьрун па­тал рекьер ни, гьикI, мус ачухда, кардик ку­тада?

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор