И йикъара зун А.А.Тахо-Годидин тIвар­цIихъ галай Дагъустандин илимдинни ахтармишунрин педагогикадин институтдин директордин везифаяр тамамарзавай  Альбина  Сефербеговна  Аруховадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана.

• Альбина Сефербеговна, институтдин кьиле акъвазна са тIимил йи­къар­ ятIани, санлай Дагъустандин об­разо­ванидин месэлаяр Квез фадлай мукьва я. Заз Куьне алай вахтун­да рес­публикадин милли чIа­лар вилик тухунин, ахтармишунин жигьетдай институтдин вилик акъвазнавай везифайрикай, кьилиз акъуд­завай кIва­лах­рикай ихтилатна кlанзава. Милли чlалар чирунин гьалариз Квевай гьихьтин къимет гуз жеда?

— Дагъустан Республикада чIа­ла­рин умуми гьалар адан мулкарал гзаф халкьарин чIа­лар хьунихъ, абурун жуь­ре­ба­-жуьревилихъ галаз ала­къалу хьуналди муракаб я. Да­­гъус­тан­­дин чIа­ла­ри­­кай 14 (лезги, авар, дар­­ги, къумукь, лак, табаса­ран, тат, агъул, рутул­, цIахур, азербайжан, но­гъай, чечен, урус) литературадин чIа­лан кIел-кхьин авайбуруз ва 14 (ан­ди, арчи, ахвах­, багвали, бежти, ботлих, гу­нух, годо­бе­ри, гунзиб, карата, танди, хварши, цез, ча­мали) кIел-кхьин авачирбуруз чара жезва.

РФ-дин ва РД-дин законодательный базадин сергьятра аваз, алай вахтунда республикадин образованидин тешкилатра хайи чIалар асас программайрай чирзава. Базадал асаслу яз, уьлкведин, республикадин мул­карал яшамиш жезвай гьар са халкьдиз вичин хайи чIал хуьдай, ам чирун ва еримлу авун патал шартIар арадал гъидай ихтиярар заминвилелди таъминарзава. Дагъустан Республикадин гьукуматдин чIалар урус ва Дагъустандин халкьарин чIалар я. РД-дин мектебра 1-11-классра кIелзавай вирибуру хайи чIалар ва урус чIални чирзава.

Илимдинни педагогикадин кIвалахар къай­дада тунин, республикадин вири мектебар патал учебный планар, программаяр, урус ва хайи чIаларин учебникар туькIуь­ру­нин, урус, хайи чIаларинни эдебиятрин ва ма­са предметрин тарсар гунин методикаяр яратмишунин макьсаддалди 1943-йисуз А.А.Тахо-Го­дидин тIварцIихъ галай ДНИИП арадал гъана.­

Хайи чIалар хуьнихъ ва еримлу авунихъ элкъуьрнавай гьукуматдин сиясат уьмуьрдиз­ кечирмишунин кIвалах институтди исятдани давамарзава. Алатнавай цIуд йисара учебникар арадал гъунин жигьетдай хъсан тежриба кIватI хьанва.

Къе Дагъустанда авай чIаларин жуьреба-жуьревал хуьн чи кьилин везифайрикай я. Аялди уьмуьрдикай, дуланажагъдикай, жу­­ван халкьдикай, тарихдикай, медениятдикай, адетрикай, эдебиятдикай хайи чIалан куь­мекдалди, яни жуван чIал авсиятдин кьилин алат яз, чирвилер къачузва. Халкьдин ацу­кьун-къарагъун, жув тухунин къайдаяр аял­диз хайи чIала чирзава. Гьавиляй институтдин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрик мектебда кIелдай вахтунилай вилик квай яшдин этапдилай башламишна, хайи чIала­рай чирвилер гунин кар учебно-методический рекьяй таъминарунни акатзава.

Хайи чIаларайни эдебиятрай филологиядин чирвилерин дережа хкажун патал сифте нубатда гьял хъувуна кIани бязи месэлаярни ама. Республикадин мектебар хайи чIа­ларинни эдебиятрин ктабралди бес кьадарда таъминарунин месэла исятдани бегьемариз хьанвач. Ругуд чIалал гъвечIи классар патал 2 паюникай ибарат тир гъилин хатIарин дафтарар, букварь ва эдебиятдай кIелунин ктабар, асас ва юкьван мектебар патал хайи чIаларайни эдебиятрай учебный пособияр, гьакIни “Мектебдин ктабхана” сериядик кваз хайи чIаларал художественный эдебиятдин эсеррин ктабар  чапун чарасуз я.

• Алай девирда мектебра кьиле тухузвай тарсарин ерилувални таъсирлувал артух хьун патал ИКТ-дикайни менфят къачузва, жуьреба-жуьре рекьер жагъурзава, такьа­тар ишлемишзава. Хайи чIалариз акьалтзавай несилри са артух фикир тахгузмай къенин юкъуз ихьтин такьатрикай тарсара менфят къачун иллаки важиблу я. И месэлайриз гьи жуьреда фикир гузва институтди?

— Алай аямдин дуьньяда жезвай дегишвилерихъ, месела, тIугъвал себеб яз, арада мензил аваз чирвилер гунин къайдадихъ, рекъемрин системадихъ галаз алакъалу яз, аудио- ва видеотарсар арадал гъунихъ авай эгьмият йикъандавай-къуз  хкаж жезва. Гьавиляй чна институтда и хиляйни кIвалах гегьеншарда. Хайи чIалар хуьн ва еримлу авун патал таъсир ийидай, хъсан нетижаяр гудай рекьер жагъурна кIанзава.

Республикада гьар йисуз “Хайи чIалан лап хъсан муаллим” конкурс кьиле физва. Мектебра, педколледжра, ДГУ-дин, ДГПУ-дин филологиядин факультетра, муаллимрин пешекарвилин дережа хкаждай курсара, ДИРО-да ишлемишун патал чна милли чIа­ларин тежрибалу муаллимрин мастер-класс­рин видеоархив туькIуьрун герек я.

А.А.Тахо-Годидин тIварцIихъ галай    ДНИИП-дин, Гь.ЦIадасадин тIварцIихъ галай чIа­лан, эдебиятдин ва искусстводин институтдин пешекарар, мектебрин, ДГУ-дин, ДГПУ-дин­ муаллимар желб авуналди, республикадин милли чIалар чирунин месэлайриз талукь телепередачаяр “РГВК”, “ГТРК”, “ННТ” те­ле­каналри мукьвал-мукьвал къалурун хъсан я.

Дуьшуьшдикай менфят къачуналди, заз Дагъустандин халкьарин милли чIаларал акъатзавай газетрин редакцийриз са теклиф гуз кIанзава: республикада хайи чIалариз талукь яз кьиле физвай мярекатар газетдин чинрилай раижун, “Хайи чIалан муаллим” махсус рубрикадик кваз тарсар гунин методикадиз, акьалтзавай месэлайриз талукь яз тайин мураддихъ элкъуьрнавай макъалаяр гун… Чна Дагъустанда акъатзавай эдебиятдинни художественный ва жемиятдинни сиясатдин журналрихъ, газетрихъ галаз сих ала­къаяр хуьн важиблу яз гьисабзава.

Республикадин мектебра хайи чIаларин тарсар гунин ери хъсанарунин макьсаддалди мультимедийный такьатар (хайи чIалал чирвилер гудай мультипликационный фильмаяр, фонохрестоматияр) гьазурдай лабораторияр арадал гъун герек я. “РФ-да образова­нидин гьакъиндай” федеральный къанундал асаслу яз, учебный план туькIуьрун образованидин тешкилатдин ихтиярда ава. Асул гьисабдай учебный планра хайи чIала­ризни эдебиятриз 3 сят чара ийизва. Гьа са вах­тун­да мектебдин руководстводиз хайи чIал чиру­низ чара авунвай сятерин кьадар тар­сарилай къеце тир кIвалахдин сятерин гьисабдай артухардай ихтияр ава. Са миллетдикай тир аялри чирвилер къачузвай мектебра сятерин кьадар асул гьисабдай гьа и жуьреда чара ийизва. Шегьеррин бязи мектебра хайи чIаларин сятерин кьадар гьафтеда­ 1-2-дал кьван тIимиларнава. Ихьтин гьалар­ фи­кирда кьуна, чна фикирзавайвал, образованидин тешкилатар учебный пландин “Хайи чIал”, “Хайи чIалал эдебиятдай кIе­лун”, “Хайи эдебият” предметриз талукь тир чарасуз паю­нал кIевелай амал авуниз мажбурун герек я.

• Гьакъикъатдани, сятерин кьадар тIимил хьуни гзафбурук къалабулух кутунва. И месэла гьялуниз институтдивай куьмек гуз жедани?

— Сифтегьан умуми образованидин ва асас умуми образованидин  ФГОС кьабулунихъ галаз алакъалу яз, хайи чIалар учебный­ пландин чарасуз (асул) паюник кутунва. Ана хайи чIаларни эдебиятар чируниз 3 сят (абу­рукай 2 — чIалаз, 1 — эдебиятдиз) чара авунва. Идалай алава яз, образованидин тешкилатриз хайи чIаларинни эдебиятрин сятерин кьадар мектебдин компонентдин сятерин гьисабдай  артухар хъийидай ихтиярар ава. Мектебри федеральный учебный пландин бинедаллаз чпин учебный планар туькIуьрзава.

• Куьне ихтилат авурвал, институт хайи чIаларай ктабар гьазурунални маш­гъул я. Ктабрин кьадар (тираж) ни ва гьи саягъда тайинарзава? За и суал вучиз гузва лагьай­тIа, цIийи ктабар чапдай акъудзава­тIани, мек-те­бар абуралди бес кьадарда таъмина­риз жезвач. Мектебра ктабрин кьитвал авайвиляй чи редакциядиз наразивилин кагъазарни къвезва.

— Районринни шегьеррин образованидин управленийрин гьахъ-гьисабрин бинедаллаз, мектебра и ва маса чIал чирзавайбурун умуми кьадардиз килигна, учебникрин тираж  РД-дин образованидинни илимдин министерстводи тайинарзава.

• Чаз малум тирвал, мектебар патал ктабар анжах “Просвещение” чапханади акъудзава.

— Эхь, 2018-йисуз Москвадани Санкт-Петербургда кардик квай “Просвещение” чапха­нади лезги, авар, дарги, къумукь, лак, табаса­ран чIаларал сифтегьан классар патал хайи чIаларин санлай 54 жуьредин ктабар акъудна, 2019-йисуз — гьа и кьадарда аваз эдебиятдай кIелунин ктабар. Мектебар бес кьадарда ктабралди таъминариз тахьайвиляй, 2021-йисуз 1-4-классар патал хайи чIаларай учебный пособияр мад ахкъуд хъувуна.

Алай вахтунда институтдин къуллугъчийри 5-9-классар патал хайи чIаларайни эдебиятрай ктабар гьазурнава. Ктабар гьазурунин жигьетдай институтди Дагъустандин федеральный илимдинни ахтармишунрин центрадин, ДГУ-дин алимрихъ, пешекаррихъ галаз санал кIвалахзава.

• Хайи чIалар вилик тухунин кIвалахар кьилиз акъуддай пешекарар бес кьадарда авани институтдихъ?

— Институтда кьве сектор кардик ква: хайи чIаларин ва эдебиятрин. Республикадин ирид чIалай илимдин къуллугъчийри кIвалахзава: лезги, авар, дарги, къумукь, лак, табасаран ва ногъай. Чахъ цIахур, агъул, рутул чIаларай кIвалахдай махсус къуллугъчияр авач, амма институтди ахьтин пешекаррихъ галаз алакъаяр хуьналди кIвалахзава.

• Альбина Сефербеговна, виридалайни важиблу, тадиз гьялна кIанзавай месэла гьим я?

— Эгер муаллимдивни ученикрив учебникар гвачтIа, абурувай хъсан чирвилер истемишдай ихтияр авани чаз? Гьавиляй чи коллективдин вилик акъвазнавай эвелимжи важиблу месэлайрикай сад хайи чIаларайни эдебиятрай учебно-методический база арадал гъун я. И крар кьилиз акъудун патал чи вилик Дагъустандин мектебар патал учебный пособияр арадал гъунин, абур чапдай акъудунин чIехи кIвалахар акъвазнава.

• Фикирдик квай крар агалкьунралди кьилиз акъуддай мумкинвилер хьурай!

Куругъли  Ферзалиев