Абуталиб Абилович Абилован — 100 йис

Уллу-Гъетягъар. Неинки Сулейман-Стальский районда, гьакIни Дагъларин уьлкведа баркаллу ва еке тарих авай и хуьруьн тIвар кьунмазди, хиялдиз инай  акъатай, хайи район ва республика яргъарани машгьур авур инсанрин тIварар къведа: пачагьдин девирдин полковник Казим Рамазанов, Дагъустандин государственный университетдин сифтегьан ректор  Абуталиб  Абилов, тарихдин илимрин доктор, шаир Рамазан Юсуфов, РД-дин юстициядин министр хьайи Къагьир Фаталиев, РСФСР-дин, Азербайжандин, Да­гъус­тандин прокуратурайра кIвалахай Куькуьл Гьабибов, композитор, РСФСР-дин культурадин лайихлу работник Сейфуллагь Керимов, Россияда ва вири дуьньяда машгьур “Морж” Расул Селимов, Азербайжандин Игит Фамил Эскендаров… Алимрин, чIе­хи дережайрин руководителрин, чIехи чинар авай офицеррин, орденринни медалрин, лайихлу тIва­рарин сагьибрин кьадарни гзаф я.

Къенин суьгьбет алай йисуз вичин 100 йисан юбилей къейдзавай профессор, тарихдин илимрин доктор, РСФСР-дин илимдин лайихлу деятель, Россиядин Федерациядин высший школадин лайихлу работник Абуталиб Абилович Абиловакай я.

Ам 1920-йисуз Абил ва Къизханум Абиловрин хизанда дидедиз хьана. Хуьре 7 йисан школа акьал­тIарай жаван Дербентдин хуьруьн майишатдин техникумдиз гьахьна. Анаг агалкьунралди куьтягьай жегьил пешекардин вилик ватандин меркез Москвадин Тимирязеван тIварунихъ галай хуьруьн майишатдин академиядин варар ахъа хьана. 1940-йисуз академиядин студент хьайи А.Абилова ина анжах са йисуз чирвилер къачуна. Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьун себеб яз, диде-бубадин, хизандин гьакъиндай къайгъударвал ва жавабдарвал хиве гьатай ам хуьруьз хтана ва адакай школада муаллим хьана. Гьа са вахтунда чирвилер къачунин карни давамарна. 1943-йисуз А. Абилова СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Дагъустандин педагогический институт акьал­тIарна. И йисуз ада Кьасумхуьруьн райкомдин пропагандадин ва агитациядин отделдин заведующийвиле кIвалахиз башламишна. Са йис арадай фейила республикадин жегьилри адаз еке ихтибар авуна: Абуталиб Абилович ВЛКСМ-дин обкомдин секретарвиле хкяна. Гьа и къуллугъдилай ам ВКП(б)-дин ЦК-дин Высший партийный школадиз чирвилер къачуз рекье туна. И школа акьалтIардалди са шумуд варз амаз Абуталиб Абиловаз ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Азиз Алиев ва Совнаркомдин Председатель Абдурагьман Даниялов мугьман хьанай. Абуру А. Абилован вилик республикадиз ВЛКСМ-дин обкомдин сад лагьай секретарвилин къуллугъдал хтунин теклиф эцигна. Гьа икI, Высший партийный школа куьтягьдалди кьве варз амаз, чи ватанэгьлиди анаг яру диплом къачуналди, вахтундилай вилик акьал­тIар­на. 1948-йисан апрелдин вацра ВЛКСМ-дин обкомдин сад лагьай секретарвиле хкягъай 28 йисан яшда авай жегьилрин регьбердин гьакъисагъ зегьмет “Зегьметдин Яру Пайдахдин” ордендиз лайихлу хьана.

Кьве йисуз КПСС-дин ЦК-дин патав гвай марксизмдинни ленинизмдин институтдин Дагъустандин филиалдин директорвилин везифаяр тамамарайдалай гуьгъуьниз, 1954-йисуз Абуталиб Абилович Абилов Дагъустандин педагогический институтдин директорвиле тайинарна. 1957-йисуз институт В.И. Ленинан тIварунихъ галай Дагъустандин государственный университетдиз элкъуьрна. Вичин кIвалах­дин “асул чкадиз” элкъвей университетда Абуталиб Абиловича пенсиядиз экъечIай 1987-йисалди кIва­лахна. Гьа ина алимди вичин алакьунар, тешкилатчивилин еке бажарагълувал, вири къуватар жегьил пешекарар тербияламишуниз, абурун пешекарвилин дережа хкажуниз ва вуздин материально-технический база тешкилуниз гана. Лугьун лазим я, Абуталиб Абилов педагогический институт университетдиз элкъуьрунин кIеви терефдарни тир. Университет ачухуни неинки Махачкъала шегьердин, гьакIни санлай Дагъустандин статусни хкажна, ида образование ва илим вилик финиз екедаказ куьмекна. ГьикI лагьайтIа, университет региондин илимдин вири мумкинвилер санал кIватIай вуздиз элкъвена. Вич тешкилай 1957-йисуз университетда 146 преподавателди (абурукай 36 кас илимрин кандидатар, доцентар ва 1 кас илимрин доктор, профессор тир) кIва­лахзавайтIа, 10 йисалай ана кIва­лах­завай 405 преподавателдикай 11 кас илимрин докторар ва кандидатар тир. Абуталиб Абилович пенсиядиз экъечIай 1987-йисуз университетда 46 профессорди ва 300-далай виниз илимрин кандидатри кIвалахзавай. Дагъустандин культурадин тарих чириз эгечIай алимрин сифте жергейра хьайи Абуталиб Абиловича 1960-йисуз тарихдин илимрин докторвилин тIвар къачуна. Илимдин рекьяй адан  руководстводик кваз чи уьлкведин жуьреба-жуьре миллетрин векилар тир 30 касди илимрин кандидатвилин ва докторвилин диссертацияр хвена.

Вич лайихлу пенсиядиз экъечI­далди са шумуд варз амаз, Абуталиб Абилова фадлай рикIе авай тамарзу тир карни кьилиз акъудна: илимдин библиотека эцигна акьал­тIарна. Алай вахтунда и библиотека Кеферпатан Кавказда чIехибу­рукай сад я.

Абуталиб Абилович Абилова гьамиша общественный кIвалахни тухвана. Са шумуд йисуз ам “СССР-Индия” ва “СССР-Цейлон” дуствилин обществойрин вице-президент яз хьана. И йисара ам кьилди вич ва чи уьлкведин, республикадин делегацийрин кьил яз, шумудни са сеферда Индияда, Цейлонда хьана, гьа уьлквейрин делегацияр чи республикада кьабулна.

Профессор А. Абилован кIвалахдиз гьукуматди еке тир къиметни гана: адахъ “РСФСР-дин илимрин лайихлу деятель”, “Россиядин Федерациядин высший школадин лайихлу работник” ла­гьай гьуьрметдин тIварар, “Зегьметдин Яру Пайдахдин” кьуд, Халкьарин Дуствилин орденар, гзаф кьадар медалар авай. Россиядин Президентдин буйругъдалди, Абуталиб Абиловичаз, высший образованидин хиляй Ватандин вилик кье­тIен лайихлувилерай, ам материальный жигьетдай таъминарун тайинарнавай.

Виниз тир дережадин тешкилатчи, алим А.А. Абилов санлай 35 йисуз ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкяна, адакай халкьдин образованидин ва культурадин рекьяй гьамишалугъ Комиссиядин Председателни хьана. Пуд йисуз ада КПСС-дин Да­гъус­тандин обкомдин секретарвилени кIвалахна.

Мад са кIвалах къейд ийиз кIан­зава. Абуталиб Абиловичан кар адан веледри давамарна. ИкI, Абилова Гуляра Абуталибовна биологиядин илимрин кандидат, Абилова Фируза Абуталибовна филологиядин илимрин кандидат, Абилова Наида Абуталибовна физикадинни математикадин илимрин кандидат я.

— Санлай Сулейман-Стальский  район хьиз, адан гьар са хуьрни алимралди машгьур я, са бязи хизанра алимрин тамам тухумар арадал атанва, и кардал чна шадвал ва дамахни ийизва, — лугьузва муниципальный райондин кьил Нариман Абдулмуталибова. — И жигьетдай хуьрерин арада Уллу-Гъетягъри, и хуьруьнвийрин арада Абуталиб Абиловича ва адан веледри кьетIен чка кьазва. Абуталиб Абиловичан илимдин кIва­лахри уьлкведа ва адалай къецени машгьурвал къачунва. Ихьтин кьегьал рухваяр ва гзаф кьадар баркаллу рушар акъатайвиляй Сулейман-Стальский райондиз гьахълудаказ чIехи алимрин, дерин фикир ва акьул­ авай ксарин макан лугьузва.

“Инсанар гьамиша чан аламаз амукьдач, бахтлу кас вичин тIвар несилри рикIера хуьзвайди я” — кхьенай Алишер Навоиди. 2012-йисуз рагьметдиз фейи профессор, тарихдин илимрин доктор Абуталиб Абилович Абилован тIварни несилри рикIера хуьзва.

Хазран  Кьасумов