Самурдин там — женнетдин пIипI
Там. Самурдин там. Яраб и гафунин къене гьикьван гуьрчегвал, назлувал, такабурлувал, сейливал аватIа! Таму инсандин гуьгьуьлар ачухарда, кефияр къумбар ийида, иллаки гатфарин вахтунда къушарин нагъмайрик кьетIен серес жеда. Каспий гьуьлелай къарагъай уьцIуь шагьвар тамун атиррик акахьайла, ажайиб гьава арадал къвезва. И гьавадал нефес къачуналди инсан тух жедач. Гьавиляй тушни чи тамуз “женнетдин пIипI” лугьузвайди. Гьахълу гафар я…
Тамуз вири физва, адал виридан рикI ала, гьарда вичин жуьре хийир къачузва: сада кьурай цIам-кIарас тухузва, гатфарин вахтунда, мартдин юкьварилай башламишна, та атана апрель акъатдалди, чIехи-гъвечIи цирийрин гуьгъуьна жеда. Зул атайла, кIерецринни къарникъузрин, чIуру кицикринни мерейрин гуьгъуьна гьатда, са гафуналди, тамай садрани инсан кими жедач. Эхь, там девлет я — вири тамай гъизва.
А тамув бес чун гьикI эгечIзава, гьуьрметлубур? Гзаф мергьяматсузвилелди, инсафсузвилелди… Чидач, белки, чи чкадин халкьдиз и тамун гуьзелвилер, мензераяр аквазвачтIани, тахьайтIа, хьайиди хьуй лугьуз вердиш хьанватIани, аламат я ихьтин чIуру алакъа хьун. Тамун къерехар ва дегьнеярни кваз зирзибилдин хъуртарив ацIурнава ва и кьацIай кар давамарзава. Зирзибилдик квачир са затIни авач: путулкаярни, баклажкаярни, гуьзгуьярни, кIвалерикай хкуднавай пенжеррин рамкаярни, хайи шифердин кьатIарни — а кьил авач и сиягьдихъ. Куз жедай затIарни тамуз гадарзава… Я инсанар, пагь, куь “меденивал” вуча?!
— Гьуьрметлу хуьруьнбур, жегьилар ва мугьманар! Ша чна чи ерияр, сергьятар, уьруьшар михьиз хуьн, абурун къадир жен — вири чалай аслу я. Аквадай хьтин хъсан гел таз алахъин… Гаф атай чкадал лугьун лазим я: Билбилхуьруьнни Хтун-Къазмайрин арада, тамун къерехда къарасу зирзибилдикай михьна, къванерикайни цементдикай вижевай булах туькIуьрна, винел яд хъвадай кружкани, патав ял ядайвал куьсрини эцигнава. И кIвалах къурушви, рагьметлу Дуьгуьшев Нариманан хва Мирзебега вичин бубадин руьгьдин гьуьрметдай туькIуьрна. “Дыхан булах” лугьуз тIварни акьалтна. (Къурушвийри жувалай чIехидаз, гьуьрмет авун яз, “дых” лугьуда). Булахдин кьилелайни кхьенва: “Ассаламу алейкум” — им икрамун я булахдиз, хъсан адетар хуьн я. Агъадихъ физвайдани, винидихъ хквезвайдани, машинар акъвазарна, михьи гьамга хьтин къайи яд хъваз, куьсридал ацукьна, лезет къачузва. Чухсагъул ихьтин рухвайриз, баркалла!
ЦIаяр кьуникди гьихьтин бедбахтвилерал гъизватIа, виридаз малум я. Садани рикIелай алудна кIандач цIун цIверекIдикай ялавар жезвайди. Гатфар мукьвал жезва, шаз тарарилай авахьай пешер чиле мес экIягъай хьиз ава, чебни кьуранва. Са бязибуру, пIапIрусдиз цIай яна, кьал гадарзава, а патал фена — кьатIни. Гьар са касди вичин гьерекатрал, вичи вуч ийизватIа, гуьзчивал тухун лазим я. Чир хьана кIанда хьи, кьурай пешери барутди хьиз цIай кьада. ЧIехибурухъ галаз аяларни, цирияр кIватIиз, тамуз физва, чIехибуру аялар тагькимарна кIанда: тарарал хер-кьацI ийимир, цIаяр хъувун тавун, хъувуртIа, хкадарун, ацукьай чка къайдадиз хкун — и месэлаяр гьам чIехибуру, гьам гъвечIибуру аннамишна кIанда…
Самурдин там 7682 гектардин майданра экIя хьанва. И сергьятра 8 хуьр ава: Нуьгди, Къумух, Азадогъли, Самур, Тагьирхуьруьн-Къазмаяр, Хтун-Къазмаяр, Билбилхуьр ва Приморский. И хуьрера яшамиш жезвай агьалийрихъ тамун сергьятра векьин уьруьшар ава. ТIалабзава кIватIзавай векьер-кьалариз цIай ягъ тавун, абур са къерехда кIватIун, чарасуз мукъаятвал хвена кIанда гьар са касди.
Гьавадиз физвай гумадик инсандин бедендиз гзаф зиянлу шейэр ква, ада экология чIурзавайди фикирдиз гъун четин туш. Бес тамуз гьикьван зиян жезва?! Ша чна и надир имарат, там ва адан назни атир пайзавай тIебиат вилин нине хьиз хуьн!
Гзаф инсанар, сиягьатчияр къвезва чи тамуз. Чи там авай гьал акурла, абурун вилик чи кьилер агъуз тежен, абур гьамиша вине жедайвал ийин. Самурдин тамун Фергьятахуьруьн участокра авай платандин тарциз килигиз, гзаф инсанар ва туристар къвезва, тарцин шикилар ягъиз хъфизва. Алимри а тарцин тахминан 750-800 йис я лугьузва. Алай йисан апрелдин вацра Москвадай алимар къведайвал я, тарцин яшар дуьм-дуьз чирун патал. Чкадин халкьдиз анаг пак зиярат тирдини чизва, адаз “пIирен тарни” лугьузва, инсанар датIана анал къвезва…
Чи лесопаркда зегьмет чIугвазвай мешебегийрин кьадар тIимил ятIани, абурун зегьмет екеди я. Кьуд касди зегьмет чIугвазва: Акимов Алима, Хидиров Нурмегьамеда, Ферзалиев Гьасана, Эмиргьамзаев Къихлера — абур там патал чпин чан эцигзавай, рикI кузвай халис пешекарар я. И ксар мукьвал-мукьвал школайризни мугьман жезва, аялрихъ галаз там хуьникай суьгьбетар тухузва.
Чна чи игьтиятвални квадарзавач: волонтеррикай пожарный дружинаяр тешкилнава. Ихьтин дружинаяр Азадогълида, Самурда ва Тагьирхуьруьн-Къазмайрал кардик ква. Чаз са пожарный (патрульный) машинни ава, яд къачудай помпа, бес кьадар лопаткаяр, ведрояр, далудал вегьена (ранцевый), цIай хкадардай 15 огнетушителни къачунва. Гьар йисуз тамун къене цIай са патай муькуь патаз тефин патал зулар чIугвазва. Фидай рекьер туькIуьрзава… Ша, гьуьрметлу юлдашар, чна и надир там хуьн. Им чи виридан пак буржи я…
Заз жуван и суьгьбет тIебиатдал ва тамарал ашукь, адакай гзаф шиирар кхьенвай Аллагьяр Абдулгьалимован шиирдалди куьтягьиз кIанзава.
Ша, зи дустар,
Няметар хуьн,
Къацувални
Девлетар хуьн,
Чун гьар сад жен
Иеси хьиз.
Чаз жен къадир,
Чи къуллугъда
Акъвазнавай,
Мердвилелди
Назни атир багъишиз,
Генг я зи чил,
Агъа пад — гьуьл,
Вини падни —
Дагъни дере
Хкаж хьанвай сересдиз.
Туш чун кесиб,
И тамни я
Женнетдин пIипI,
Лезги руша
Хранавай
Гамуналлай нехиш хьиз…
Юрий Мевлуьдинов,
“Самурдин лесопаркдин” регьбер,
тIебиат хуьнин рекьяй РД-дин лайихлу работник
