Халкьдин арада тIвар-ван авай инсанрикай суьгьбетардайла, ихтилатчийри гзафни-гзаф абурун насигьатлу вакъиайрикай, дуьшуьшрикай ахъайда. Гьелбетда, абур ихтилатчийриз чпизни са нивай ятIани ван хьайи, бейнидиз­ лап дериндай таъсир авурбур яз жез­ва. Абурай вичикай ихтилат физ­вай касдин акьулдин гегьеншвал, зигьиндин хцивал, инсанпересвал кьатIуз жезвайвиляй, суьгьбетчиди гьар са дуьшуьш вичин терездал вегьезва ва чавни алцумиз тазва.­

Зи фикирдалди, къизилдин кIусар хьиз къени чи арада рикIел хкизвай а вакъиайрикай  суьгьбетунихъ кьве мурад ава. Сад лагьай­ди, гьар са арифдардиз вичин девир хъсандиз веревирд ийиз, адаз гьахълу къимет гуз кIан­заватIа, кьвед лагьайди, суьгьбетдихъ яб акалзавайбур мягьтелариз ва абурув тербиядин мана агакьариз  кIан жезва, алахъзава.

Заз гила чи чIехи шаиррин — Етим Эминан, СтIал Сулейманан  ва Хуьруьг Тагьиран — бязи фикирар ачух хьайи (жуваз ван хьайи) дуьшуьшрикай суьгьбетиз кIанзава. Абур негъилар туш, са мус ятIа­ни хьанвай ихтилатар я, амма абурукай бязибур алай девирдин литературоведрин рикIел хкунра гьатнава, бязибурни халкьдин арада къени яшамиш жезма, гзафбурни, са уьтеривал аматIани, гел галачиз квахьнава.

Малум тирвал, Етим Эмина Ал­кьвадрин медресада кIелзавай. Хъсандиз кIелиз хьайивиляй, Севзиханан, Эминан бубадин, дустни тирвиляй, Абдуллагь эфендидикай Эминаз руьгьдин даях ва илгьамдин сирдаш хьанай. ЧIехи дуст фа­на­­ дуьньядай куьч хъхьайла, гьелбетда, Эминаз а къакъатуни гзаф таъсирна. Гьа вахтунда тазиятдал ге­­лежегдин шаирди лагьаналда: “Зи пуд йисан сив хуьнин сувабар за Аб­дуллагь эфендидин руьгьдиз бахшзава. Сад тир Аллагь, зи тIала­бун ва дуьа кьабула”. Эгер им гьа­къи­къатдин кар ятIа, ам рикI чIе­хи, фикир михьи, мергьяматлу динэгьлидилай алакьда. Туш лугьузни завай жедач, вучиз лагьайтIа и ихтилат заз­ алатай девирдин 70-йисара вичин бубадин диде, баде Етим Эминан тухумдикай яз хьайи рагьметлу А.Гуьлмегьамедовавай ван хьанай.

Етим Эминахъ галаз алакъалу кьвед лагьай дуьшуьшда чун са тIимил фикирлуни авун  мумкин я. Амма Эминан яратмишунар дериндай ахтармишай рагьметлу Гъ.Садыкъиди тестикьарзавайвал, 1871-йисан июлдиз Эминал балкIан­ди­лай аватуникди залан хер хьанай. Сагъ таххьай хире шаир гьатта Дербентдин азарханадиз финизни мажбурнай. Чара тахьана, хуьруьз хкведай рекье йиф Мамрачрик хьаналда. Йифен геж вахт тирвиляй, рекьин мугьманри танишар инжиклу авунач. Абуру йиф са муьхце сама­рик  акъудналда. Е.Эмин ширин ва дерин ахвари мягьтеларда. Ахварай аватай шаирди вичихъ галайбуруз лагьаналда: “И самарай заз Аллагьдин верги аквазва. Ибур гьа­кIан ваъ, дармандин  самар я. Заз регьят хьанва”. Аяндардин гафариз а чIавуз садани артух фикир ганачир. Лап геж-геж чир хьайивал, ризкьидик (самарикни) антибиотик пенициллин квай кьван. Яраб Аллагьдин патай абур вичин дарман тирди адаз малум хьанвайтIа?

СтIал Сулейманаз, зайифдиз чидайтIани, урус чIал гзаф кIандай. “Эгер захъ такьат авайтIа, за урус чIал чирдай”, — гьавайда лагьаначир арифдарди. Белки, адаз урус чIалахъ галаз лезги чIални вилик фидайди гьеле гьа чIавуз чизвай жеди. Мумкин я, арифдарди вичин гзаф шиирра урус чIалан гафар ишлемишун  дуьшуьшдин кар тахьунни. И жигьетдай Агьед Агъаева 1955-йисуз акъатай вичин монографияда (“СтIал Сулейман” тIвар алаз) “Гатфариз” шиирда урус чIа­лал кхьенвай тамам са бейт авайдини тестикьарзава:

Урус чIалал рахаз: “мука”,

Сегодня работ много,

Надо больше хлеб, мука,

Корова, масло, молоко,

Вавай чириз фу авай чка,

КIватI жеда ви варцел, гатфар.

(130-чин)

И гафунилай гуьгъуьниз С.Сулейманаз гележег аквазвай лагьай­тIа, чал талба вегьедай касни жедач, вучиз лагьайтIа шаирди ахъаяй хьел, халкьдин гуьзел махуна хьиз, атана къенин девирдин хура акIанва.

СтIал Сулейманан йикъан суварик фейи заз цIи шаирдикай мад са цIийи, итижлу делил чир хъхьана. Амни заз музейдин къуллугъчи Мамедов Фейзудина раижна. “СтIал Сулейман, — лугьузвай ада, — неинки зурба шаир, вижевай насигьатчи, “ажугълу” сатирик, ислягь бунт­чи тир, адаз гьакI тербиядин рекьяй­ни фикирдизни текъведай хьтин къе­къуьнар чидай. Мектебдал, аялрал рикI алай шаир мукьвал-мукьвал абуруз мугьман жедай.

Нубатдин сеферда мектебдиз фейила, гъвечIи классда авай са аялди вичин дустуниз урус чIалал­ди 10-далай садал кьван кьулу-кьулухъ гьисаб хъийиз чин тийизвайдакай лагьана. “Ана авай са кар авач, аквада квез, са кьвед-пуд йикъалай гьадани, гьа куьне хьиз, тарс  хуралай лугьуда”, — аялдиз ре­гъуь тежедайвал лагьаналдай Сулеймана.

Сулеймана пуд йикъан къене аялдиз хуралай гьисабиз чирна. Аламат жедай кар ам хьанай хьи, гьа аял гележегда, математикадин муаллим яз, хайи мектебдиз хтаналда”.

И ихтилатдай чир жезвайвал, дугъриданни, шаир тежрибалу насигьатчи, сабурлу тербиячи  тир.

Зи рагьметлу стхани Хуьруьг Та­гьиран чIехи хва, рагьметлу  Алим кIеви дустар тир. Абур мукьвал-мукьвал сад-садан кIвале­риз­ни фидай. Стхадин кIвализ фейи са сеферда зун Алимахъ галаз таниш хьанай. Гьа вахтунда ада заз вичин бубадикай гъвечIи-гъвечIи рикIел хкунар ахъайнай. Гьайиф хьи, а чIа­вуз абур кхьенач, гьавиляй зи ри­кIел аламайди къе кьвед я. И кардай за зун жуван вилик тахсирлу язни гьисабзава.

— Са сеферда, кIелетви, — башламишна Алима, захъ элкъвена, вичин бубадикай рикIел хкунар, — буба Ахцегь базарда авай. Ана адал кIелетви вичин дустунин гада Бейбут дуьшуьш хьана. Гададиз зи  буба чир хьанвачир. Патавай алатна физвай гада, тIвар кьуна эверайла, акъваз хьана, бубадивай, чир хьанвач лагьана, ба­гъишлами­шун тIалабна. Са легьзеда абур чеб чпиз килигиз акъвазна, ахпа бубади са бенд лагьана: “Бубадиз чи ихтилатрин виртIе­ди­кай вир хьана лагь. Хъфейла, ваз Хуьруьг­даллай Тагьир халу чир хьана лагь”. Гафба-гаф зи рикIел ала­мач­­­тIани, бендинин кьилин мана гьа ихьтинди тир. И дуьшуьшдай шаир­дин зигьиндин хцивал, рикIин ачухвал, дуствал хуьз алакьун, устадвал аквазва.

ЧIехи инсанпересдикай, къайгъудардикай ахъаяй маса дуь­шуьш­ди заз халкьдин шаирдин къилихдин цIийи терефни ачухнай.

— Буба Советский хуьруьн къе­къуьндал алаз акур са ахцегьви шо­ферди ам рекьел тунач. Барзудал (а чIавуз халкьди Гъепцегьриз гьакI лу­гьудай) ахгакьайла, машиндиз кьве дишегьлиди гъил хкажиз акуна.­

— Акъвазара, чан хва, — лагьана бубади жегьил шофердиз къайгъударвилелди.

— Машинда чка авач эхир, — гъавурда тваз алахъна шофер.

— Ава, чан хва. Аял гъилеллайбур рекьел туна кIандач. Пара туш­тIани, машиндин кузда гегьеншни  я, къулайни.

— Таза аял гвайдаз кузда къулай жедач, Тагьир халу.

— Зун куздиз фида.

— Дагъустандин халкьдин ша­ир? Халкьдин депутат?

— Эхь. Ана вуч айибвал ава? Эгер зун халкьдинди ятIа, за халкьдиз къуллугъна кIанда.

Гъилел аял алай дишегьли кабинада ацукьарна, бубани муькуь дишегьли кузовдиз хкаж хьана. Са кьадар рекьиз хтайла, дишегьлиди бубадивай ам гьинай я лагьана, ха­бар кьуна. Бубадини вич Хуьруьгай тирди лагьана.

— Вун гьинай я, чан руш? — жузуна бубади.

— Зун Хуьрелдилай я, халу, — жа­ваб гана дишегьлиди.

— Заз куь хуьруьнви Амрагь хъсандиз чидай кас я. Акьуллу итим я. Мад Агъарагьимни чида. Ам заз хъсандиз таниш я.

— Ваз Хуьруьгай  чидай кас-мас авани?

— Дуьшуьш хьана, акуна ваъ, ана чи депутат, чIехи шаир ава лугьуз ван хьана, вични Тагьир лугьудай.

— Ава лагь ман, кIвал къени хьайи­дан бала, —  лагьана, буба са тIимил кисна ва ахпа шиирдалди давамарна:

Гила авай автомашин

Вири кьвед-пуд тун я, хтул.

Хуьруьг Тагьир чидачтIа ваз,

Хуьруьг Тагьир зун я, хтул.

Вучиз ятIани, Агьед Агъаева, бу­бадикай кхьидайла, “кьвед-пуд” “трех” гафуналди эвез хъувунай. Пис эвез хъувунни хьаначир. Белки, бубади разивал ганай жеди. Гатфарин а дуьшуьшди “Иервал вуча” шиир арадал гъиз, геж хьиз, куьмек ганай. Ана цIарарни авай:

Къужахдавай цуьк хьтин

Балад иервал вуча!

Эхь. Х.Тагьираз а дуьшуьшди гьахьтин иервал къалурнай, амма чаз къе маса иервал аквазва: вич вине кьун тавун, дишегьлидиз (иллаки аял къужахда авай) гьуьрмет авун, гьар са хуьре са кIвале хьун, гафунихъ къекъуьн тавун, хъуьтуьл зарафат ийиз чир хьун, регьимлу  рикI гун. Ибур, гьелбетда, Х.Тагьиран къилихдин кагьрабаярни тир, жавагьирарни.

Абдул  Ашурагъаев,

Дагъустандин лайихлу муаллим