Са затIунихъ къекъведай чIавуз маса затI гьатайла, урусри лугьуда: “Ваз чидач, гьинай вуч гьатдатIа ва гьина вуч квахьдатIа”. И гафар лугьун кутугнавай са вакъиадин иштиракчи зун и мукьвара хьана.
А вакъиадикай ихтилат за яргъарай башламишда. Зи фикирдалди, захъ галаз са касдини гьуьжетдач, эгер за лагьайтIа: Етим Эминакай ва адан яратмишунрикай кхьизвай гьар са касди лезги халкьдин вилик вичин жавабдарвал гьисс авун чарасуз кар я. Иллаки ахьтин жавабдарвал цIийи, икьван чIавалди ашкара тушир эсерар, Эминанбур я лагьана, чапзавай ксарихъ хьун лазим я. Ахьтин эсерар абурун автор лезги халкьдин виридалайни рикI алай шаир тирди шаксуз успатзавай делилар галайбур хьун герек я. Эминан яратмишунрин арайра аданбур тушир эсерар пара гьатуни лезги литературадин бине са гъуьргъвеш затIуниз элкъуьрда.
Ихьтин фикирар кьиле аваз, са кьуд йис идалай вилик, Эминанди я лагьана, цIийиз ашкара хьанвай са шиирдин кIан-пун и мукьвара заз ахтармишиз кIан хьана. Ихтилат 2018-йисуз “Пагь, чи уьмуьрар…” тIвар алаз Ф.Нагъиева туькIуьрна, чапдай акъудай Е.Эминан шииррин кIватIалдин 154-чина ганвай “Аллагьди мукьва авур ксар…” цIарцIелай башламиш жезвай эсердикай я. Ахтармишунри къалурна хьи, Эминахъ галаз а шиирдин са алакъани авач. КIватIалда ганвай муьжуьд цIарцIикай ибарат тир а эсерда я Эминан тIвар авач, я вучиз а шиир Эминанди яз гьисабун герек ятIа, ам туькIуьрайбуру лагьанвач. А шиир Эминанди яз малум авунин са себебни заз я а тIвар кьунвай кIватIалдай, я масанай жагъанач.
ЯтIани заз а шиирдикай маса, лезги литературадин тарих патал, зи фикирдалди, пара мана авай делилар гьатна. Сад лагьайди, а шиир вичин бинедай муьжуьд цIарцIикай ваъ, цIуругуд цIарцIикай ибарат яз жагъана. Кьвед лагьайди, а шиирдихъ вичин автор авайди ва ам Эмин туширди чир хьана. Пуд лагьайдини, а эсер авторди вичин фикирар кьетIен жуьреда, кьиляй-кьилиз, сифте цIарцIелай эхиримжидал кьван къаб алаз, айгьамралди лугьузвай шиир я.
А шиирдин оригинал пара йисара филолог Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи, араб гьарфаралди кхьенвай лезги шиирар авай дафтардин форзацдал кхьенваз хьана. А дафтардин чинрин шикилар 2009-йисуз, кIириви филолог кьейидалай кьулухъ Ф.Нагъиеван редакторвилик кваз акъатай “КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин алманах (XVIII-XIX асир)” тIвар алай ктабда акъуднавай, амма, гьайиф хьи, а ктаб чапдиз гьазурна акъудай ксарилай дафтарда авай араб гьарфаралди кхьенвай са шиирдайни тамамдаказ кьил акъудиз алакьнач…
За а шиир вири санлай, арабрин гьарфарай кириллицадиз акъудна, гьарфар кIелиз тежезмай пуд чкадал заз дуьз акур ва цIарарин манайрив кьадай гьарфар кхьин хъувуна, инал гузва:
Аллагьд мукьва авур ксар
Инсанривай яргъа женни?
Шагьи-шингъар1 авай рекье
Жендек недай къаргъа женни?
(Я)ваз рахаз2 ацукьналди,
Тегьне гафар галукьналди,
Зарлу зарбаф3 алукIналди
(Ва)ясуз4 кас агъа женни?
Гададиз на эцигна садд5,
Ширин чандай акъатдач дад.
Айиб к[у]вач вак, цIару къ[в]яд6:
Кард акурла югъа7 женни?
Пара вуна наз мийир ман,
(Зи дер)диниз ая дарман.
Вун — бейчара, зун — бейниван, —
Дар утагъра8 къугъа9 женни?
И шиир лезги литературадин бине арадал къвезвай вахтунда кхьенватIани, ам еке устадвилелди туькIуьрнава. И шиирдай аквазвайвал, адан автор дерин фикирар авай, вичин фикирар, винидихъ лагьанвайвал, гьар жуьредин айгьамралди къалурзавай шаир тир. ГьакI хьайила, чна инал шиирда авай адан айгьамралди къалурнавай фикирриз са гъвечIи баянар гузва.
Сад лагьай бендина авторди вичин кIанидаз чеб Аллагьди мукьва авунвайбур я лугьузва ва чеб сад садавай инсанривай къакъудиз хьунал шак гъизва. Аквадай гьаларай, шиирдин автордиз рекъиб (урус чIалал: “соперник”) авай. Ада вичихъ галаз, са дишегьли кIанз, акъажунар ийизвай кас лешер (кьейи гьайванрин жендекар) недай къаргъадихъ, вич гъуьрче авай шагьи-шингъардихъ (картарин са жинсинихъ) галаз гекъигзава.
Кьвед лагьай бендина авторди лугьузва: “ваясуз”(бегьемсуз) итим гьикьван яваз рахайтIани, гьикьван ада масабурал туьгьметар гьалчайтIани ва дишегьлидал багьа парталар алукIайтIани, ахьтиндакай дишегьлидиз бажагьат “агъа”, яни бегьем гъуьл жеда.
Пуд лагьай бендина авторди ярди вичин вилик “садд” эцигнавайди лугьузва. “Садд” гаф а девирдин поэзияда “цал” гафунин эвезда ишлемишзавай фарс чIалай атанвай гаф тир. Ярдинни вичин арада “цал” аватIани, авторди адан “дад” вичин чандай акъатзавач лугьузва. Аквадай гьаларай, ярди автордиз виликдай са гьикI ятIани, са квелди ятIани умуд ганвай, гьакI хьайила, адан чанда ярдин “дад” ама, амма гила яр “цлахъ” юзан тийиз чуьнуьх хьанва. И кардин патахъай ада ярдик тахсир кутазвач: ада яр “цIару къвед” я лугьузва, “гъуьрчез” экъечIнавай кард хьтин вич акурла, юзан тийиз, кичIе хьана акъвазнавай.
Кьуд лагьай бенд шиирдин кульминация я. И бендина авторди ярдиз, вичикай, катракай, кичIе тахьана, “юзуз” лугьузва, яни ярдивай яргъалди наз тагун, вичин дердиниз “дарман” авун, “дар утагъриз” кьведни акъатдалди вичиз рикI ачухун тIалабзава. Авторди ярдиз чпивай “дар утагъра” бажагьат “къугъваз” жеда лугьузва.
Дикъетдивди кIелзавай касди инал хабар кьун мумкин я: “дар утагъар” ва анра тежедай “къугъунар” вучар я? И суалдиз чаз жаваб Къуръандин 29-суьредин 64-аятди гузва: “И дуьньядал жедай уьмуьр анжах са къугъунар я”. Яни динди чилел жедай уьмуьр къугъунар яз гьисабзава. ГьакI хьайила, авторди эхирдай вичин ярдиз лугьузва: сура гьатдалди, ша чна санал “къугъунар” ийин, яни санал уьмуьр тухун, вучиз лагьайтIа, къугъунар-уьмуьр анжах чилин винел алайди я…
Чи вилик квай шиирдиз герек тир и куьруь баянар гайидалай кьулухъ адан автордин тIвар мадни талгьун дуьз кар жедач. Адан тIвар Жамал я. Аламат жедай кар ам я хьи, а тIвар дафтардин шиир алай чинин кьилел виридаз аквадайвал фарс чIалал кхьенвай, вич “ЧIалар Жамалан” (“Лагьама Жамала”) хьиз таржума ийиз жедай келимада ава, амма а тIвар къедалди садазни акунач.
Эхь, къе чаз Эминан девирдин мад са лезги шаирдин тIвар чир хъхьанва. Жамал я а тIвар. Эгер а девирда шиирдин эхиримжи бендина автордин тIвар ва я лакIаб кхьин чIуриз тежедай адет тиртIа, инал гъанвай шиирда автордин лакIабни ава лагьайтIа жеда: эсердин эхиримжи бендина “зун — бейниван” кхьенва. “Бейниван” гаф автордин лакIаб хьун мумкин тирдакай а девирдин шаир Мирзе-Къазанфаран лакIабди шагьидвалзава. Адан лакIаб вичихъ “харапI хьайи рикI” келимадин мана авай “Дили-Вирана” гаф тир. Ахьтин лакIаб хьуни “Бейниван” лакIабни хьун мумкин тирди къалурзава…
Гьа икI, Ф.Нагъиева туькIуьрнавай “Пагь, чи уьмуьрар…” тIвар алай кIватIалдин 154-чина Эминанди я лагьана ганвай “Аллагьди мукьва авур ксар…” цIарцIелай башламиш жезвай муьжуьд цIарцIикай ибарат тир эсердин чаз багьа ялцугъвидихъ галаз авай алакъайрихъ къекъвейла, чаз а алакъаяр гьатнач, амма а шиирдин мад муьжуьд цIар ва адан автордин тIвар Жамал гьат хъувуна…
Дугъриданни, гьахъ я урусар, лугьудайла: “Ваз чидач, гьинай вуч гьатдатIа ва гьина вуч квахьдатIа”. Чна умуд кутазва, вичин тIвар жагъун хъувунвай, вичихъ кьетIен бажарагъ аваз хьайи ва вич тахминан 1840-1900-йисара яшамиш хьайи лезги шаир “Бейниван” Жамалан тIвар лезги литературадай мад квахь хъийидач ва адакай чаз мадни артух делилар гьат хъийида.
__________________________
1 Шагьи-шингъар — дегь заманайра шагьри (пачагьри) гъуьрче ишлемишдай картарин жинсинин са къуш.
2 Яваз рахун — регъуьвал авачиз, дишегьлидинни итимдин арада чарадаз чир тийиз жедай крарикай рахун.
3 Зарлу зарбаф — ипекдикай, къизилдин гъаларни кутуна, цванвай перемар.
4 Ваясуз — усал.
5 Садд — цал.
6 Къвяд — “къвед” гафунин нугъатдин жуьре.
7 Югъа — “югъваз” гафунин нугъатдин жуьре.
8 Дар утагъ — сур.
9 Къугъа — “къугъваз” гафунин нугъатдин жуьре.
Мансур Куьреви
