Дагъустанвийри 2023-йисан июн­дал­ди­ азаддиз нефес къачузвай.  Агьалийри­ ашкъидалди зегьмет чIугвазвай, яратмишза­вай, кIелзавай, республика экономикадин, яшайишдин, культурадин жигьетдай вилик­ тухуник чпин пай кутазвай. ЦIийи карханаяр ачухзавай, имаратар, яшайишдин кIва­лер эцигзавай, илимда хсуси гаф лугьузвай, спортдин майданрал гъалибвилер къазанмишзавай, гележегдин планар язавай. 23-июндиз Дербентда ва Махачкъалада террористри Дербентдин Пак Богоро­дицадин килисадал ва Махачкъаладин Пак Успенскийдин кафедральный собордал гьужум авуни, санлай 25 кас кьини ва 41 агьалидал хирер хьуни вири республика къарсатмишна. Им лап мусибатдин агьвалат  тир. Россияда къадагъа авунвай ИГИЛ-дихъ галаз алакъада авай бандитри тежер хьтин инсафсузвал къалурна. Дербентдин килисадин къуллугъчи, 66 йисан яшда авай Николай Котельникован туьтуьнихъ чукIул къекъяна.  А чIавуз къайдаяр хуьдай органрин 17 къуллугъчи телеф хьана. Республикадин агьалийри гъиле-гъил аваз чпин наразивал, ажугъвал къалурна. Терроризм ва ислягь инсанрихъ галаз женг чIугвазвай бандитар Дагъустандиз герек авачирдакай малумарна.

КIуьд варзни алатнач, Махачкъалада Каспийскдин МВД-дин дарамат хъиткьинариз кIан хьайи кьуд бандит тергна. Силис давам жезва, террористрин шерикдарар тайинарзава.

И татугай агьвалатри квекай лугьузва? Къецепатан уьлквейри Россиядиз акси яз тухузвай кIвалах акъвазарнавач. Терроризмдикайни абуру лап кар алай алатдикай хьиз менфят къачузва. Жуьреба-жуьре амалралди, гьерекатралди, серенжемралди чпин жергеда гзаф жегьилар гьатдайвал ийизва. Ахпа абур терроризмдин актар кьиле тухунизни мажбурзава.

Далудихъ коллективный западдин дявекарар галай Украинадин гьукумдин кьилиз атанвайбур, бандеровчияр, миллетбазар себеб яз алай вахтунда терроризм маса кьацIа гьатнава. Амма террориздин метлеб, макьсад гьа сад яз ама. Ислягь инсанар терг авуналди, общественный дара­матар хъиткьинаруналди, маса жуьредин терактар авуналди, жемятрик кичI, къурху кутун, чпин алчах крар кьилиз акъуддай истемишунар авун. Эгер виликдай Россия пайи-паяр ийиз, ам усалариз алахъзавайбуру террористрин, экстремистрин жергейриз гзафни-гзаф бейкар ва къанажагъ мягькем тахьанвай жегьил дестеяр желбзавайтIа, къе жуьреба-жуьре рекьер, къайдаяр ишлемишна, террордин гьерекатар ийидай чкадал аяларни, дишегьлиярни, кьуьзуьбурни  гъизва. Мисаларни сад-кьвед туш.

Ислягь, дугъри, кефсуз, бейкар инсанар, школьникар  къецепатан  махсус къуллугъри ва Украинадин миллетбазри интернетдин майданра, телеграм-каналра, онлайн-казинойра, сетрин туьквенра фад ва гзаф пул къазанмишдай кIвалахар тек­лиф­завай малуматар гуналди, желбзава. Чеб ФСБ-дин, МВД-дин, СК-дин къуллугъчияр хьиз къалуриз, зенгер ийиз, кичI кутаз инсанрин кьилер акадарзава ва абурув государстводин гьукумдин органрин дарамат­рал, автомашинрал гьужумар ийиз тазва. Россиядин МВД-дин пресс-къуллугъди малумарайвал, ихьтин жуьредин тахсиркарвилер Ивановодин областдилай Приамурьедал агакьдалди авунва. Анжах 2024-йисан 18-декабрдилай 26-декабрдалди Моск­вадин, Ленинграддин, Твердин, Туладин, Псковдин, Красноярскдин областра, Алтайда террордин тах квай 55 тахсиркарвал кьиле тухвана. Абуру ФСБ-дин, МВД-дин къуллугъчийрин автомашинриз цIаяр яна, государстводин дараматрал къене цIай кьадай шей авай путулкаяр гадарна. Гъиле-гъил аваз кьиле тухвай серенжемрин нетижада 44 кас кьуна. Вужар я абур? Пенсионерар, дишегьлияр, школьникар, куьчейра вахтар акъудзавай жаванар. Абуруз «са гъвечIи кар авунай» 10-20 агъзур манат теклифзавай. Амма гьа «гъвечIи тахсиркарвал» авунмазди, чпин желеда гьатнавайбурухъ галаз телефондин алакъа атIузва. Яни тахсиркарриз  пулни гузвач.

Са рахунни алачиз, государстводин эменнидиз зиян гайи, терроризмдин серенжемар кьиле тухвайбуруз 10 йисалай 19 йисал  къведалди кар атIана. Уголовный 22 дело судда ава.

Фадлай терроризм государстводин ­сиясатдиз элкъуьрнавай Украинада, Россиядин агьалияр алдатмишунал, абурун пулар чуьнуьхунал, инсанар террористрин рекье тунал машгъул жезвай махсус къуллугъар, дестеяр, лутуяр, гьарамзадаяр гзаф ава.

Алатай йисан 10-декабрдиз Моск­вада­ кьиле фейи Федеральный оперативный штабдин заседанидал Россиядин ФСБ-дин директор, НАК-дин предсе­датель Александр Бортникова гъайи делилар гьар садан фикир желбдайбур я. 2024-йисуз гьазурна кьилиз акъудиз кIан­завай 190 терактдин вилик пад кьуна. Къанун-къайда хуьдай органри санал кьиле тухвай серенжемрин нетижада 38 бандит тергна, 1,7 агъзур бандит ва абурун шерикдарар кьуна. Законсуздаказ яракьар маса гунин 2,7 агъзур тахсиркарвал дуьздал акъудна, къанунсуз крарал машгъул жезвайбурувай 100 агъзур яракь ва 5,5 агъзур хъиткьинардай шейэр вахчуна. Террористриз куьмекар гузвай 6 агъзурдалай виниз инсанрин, гьа гьисабдай яз Украинадин яракьлу дестейрин 230 млн манат  агална, кIевна (блокироватна). Интернетдин сайт­рай терроризмдин тах квай 120 агъзур материал акъудна.

Аквазвайвал, рекъемар екебур, рикI къарсатмишдайбур я. Къецепатан махсус, кьилдин къуллугъри, терроризмдин международный организацийри Россиядиз акси яз тухузвай нагьакьан кIвалах акъвазарнавач. Абуру цIийи рекьер, къайдаяр, чпин алчах планар кьилиз акъуддай цIийи инсанар, дестеяр жагъурзава.

Ингье таза мисал. Москвада «Алые па­руса» яшайишдин комплексдин патав хъит­кьиндай шей кардик кутуна, Донецкдин халкьдин республикадин боксдин Федерациядин президент, «Арбат» батальондин тешкилатчи, миллетбазрихъ галаз женг чIугвазвай Армен Саркисян тергна. Вичин бедендал хъиткьиндай шей алай террористни телеф хьана. Россиядин шегьерра ФСБ-дин, МВД-дин, гьукумдин органрин чIехи къуллугъчийрин чандиз къаст ийиз кIан хьайи са шумуд дуьшуьшдин вилик пад кьуна.

Эхиримжи вад-ругуд йисуз уьлкведа террордихъ галаз алакъалу мусибатдин чIехи тахсиркарвилер хьаначиртIани, чинеба кIвалахзавай террористрин, экстремистрин мукар амазма. Алатай йисуз террористрин международный организацийрин Россияда авай 45 муг тергна. Душманри террордин гьерекатар авунал исламдин векилар, Кеферпатан Кавказдин агьалияр, Центральный Азиядай Россиядиз къвезвай мигрантар желбзава.

2024-йисан 22-мартдиз концертдин «Крокус Сити Холл» залда теракт авурбурни мигрантар тир. Чебни Украинадин махсус къуллугърихъ галаз алакъа хуьзвайбур. Залда 145 кас кьена. 2004-йисуз террористри Бесландин школада арадал гъайи мусибатдилай гуьгъуьниз (333 кас, абурукай 186 аялар) Россияда гзаф телефвилериз рехъ гайи теракт хьанвачир. Амма халкьдик кичI кутадай, республикайра, санлай уьлкведа къалабулух твадай, агьалияр гьукумдиз  акси акъвазардай, дяведин гьалар арадал гъидай къаст аваз тешкилай террордин тахсиркарвилер садни-кьвед хьанач. Бязибур къе рикIел хкун тавунани жедач. ГьикI лагьайтIа, душман ксанвач. Чунни игьтиятлу ва дикъетлу хьун герек я.

Къе вири дуьньядиз малум тирвал, 1995-йисалай 2017-йисалди Россиядин регионра агьалийрикай гзаф кьадар телефвилер арадал гъайи 15 теракт авуна. Къецепатай гьар жуьредин куьмек агакьзавай террористрин, экстремистрин кIеретIри гзаф мертебайрин яшайишдин кIвалер, базарар, метрояр, самолетар хъиткьинарна, школайра, театррин дараматра инсанар залуквиле кьуна, динэгьлийрин, государстводин органрин къуллугъчийрин чанариз къаст авуна. ИкI, 1995-йисуз Буденновскда бандитри 1600 кас залуквиле кьуна. 1996-йисан ноябрдиз Каспийскда яшайишдин кIвал, 1999-йисуз Владикавказда базар, Москвада, Волгодонскда, Буйнакскда кIвалер хъиткьинарна. Террористрин акьалтIай чIуру крар себеб яз винидихъ къейд авунвай мусибатдин 15 терактдик 1564 кас уьмуьрдивай хьана. Абурук хейлин аялар, жаванар квай.

Вад йисуз секин хьанвай, дерин мукара, магъарайра кIеви хьанвай кIе­­ретIар, Украинадин фашистар себеб яз, мад винел эхкъечIнава. Чпин иесийрин­ тапшуругъар кьилиз акъудиз алахъзавай абуру инсанвилин вири ерияр, ахлакьдин истемишунар рикIелай алудзава, са ни ятIани хиве кьазвай къацу долларрик умуд кутуна, инсафсузвилериз, ислягь агьалияр кьиникьиз, гьукуматдиз зиянар гуниз рехъ гузва. Россиядин закондалди теракт авурбуруз 20 йисалай виниз кар атIузва. Гьа идахъайни къурху авач алчахриз.

Де лагь, 2024-йисан 23-июндиз Дербентда ва Махачкъалада ягъунар-кьиникьар арадал гъайибуруз вуч кимизвай? Абурухъ рикIиз кIанивал яшамиш хьун патал вири авай. Амма са вуч ятIани бес хьанач. Чебни тергна, са тахсирни квачир инсанарни телефна.

Алукьнавай йисуз Украинадин махсус­ къуллугъри Россиядин Федерациядин регионра  тешкилзавай диверсиядин, терро­ризмдин гьерекатар артух хьанва. Лап и йикъара РФ-дин ФСБ-дин органри жуь­ре­ба-жуьре шегьерра миллетбазри, еке пулар гун хиве кьуна, чпин терефдал желб авунвай ватанперессузрин вилик пад кьуна. 12-мартдиз Россиядин ирид шегьерда (Челябинск, Люберцы, Воронеж, Ростов…) яшамиш жезвай дяведин махсус серенжемдин иштиракчийрин ва оборонадин минис­терстводин идарайра кIвалахзавай офицеррин кIвалериз бомбаяр авай посылкаяр рекье твазвай кас кьуна. Ада хиве кьурвал, вичиз ругуд агъзур доллар гун лазим тир. Долларар адав агакьнач, амма гила ам суддин вилик акъвазда.

Дагъустандин МВД-дин министр ­Аб­­дурашид Мегьамедова РД-дин Халкьдин Собранидин сессиядал йисан кIва­­­лахдин гьакъиндай гьахъ-гьисаб ийи­дай­­ла къейд авурвал, талукь органрин учетда 13 агъзур кас ава. Абур датIана гуьзчивиликни ква. Амма 23-июндин агьвалатри шагьидвалзавайвал, учетда авачир, чинеба патан, зиянлу идеологийриз къуллугъзавайбурни кими туш.

Экспертри къейдзавайвал, экстремист­рин жергейриз чи агьалияр, иллаки жегьилар, исламдикай бегьем чирвилер авачиз ва я тапан чирвилер аваз гьахьзава. Душманри хъсанди яз гьисабзавай чIуру идеологиядин таъсирдик акатзава. Акваз-акваз инсандин уьмуьрда ва къанажагъда дегишвал гьатзава. Абуру мукьвабурухъ галаз са артух рафтарфал хъийизвач, мискIиндиз финикай кьил къакъудзава, патарив маса инсанар пайда жезва. Яваш-яваш чи уьл­кведа къадагъа авунвай тешкилатдин къаюмвилик акатзава. Ахпа гъиле яракь кьадай, тахсиркарвал ийидай, гьукумдиз акси крар ийидай чкадални къвезва. ИкI тахьун патал диде-бубайри, школади, ветеранри, диндин, жегьилрин ва жемиятдин организацийри санал кIвалахна кIанзава.

Россиядин гьукуматдин ва къанун-къай­даяр хуьдай органри терроризмдин вилик пад кьун, чинебан кIватIалар дуьздал акъудун патал жуьреба-жуьре серенжемар кьабулзава. Дуствилин уьлквейрихъ галаз санал терроризмдиз акси мярекатар тешкилзава. Терроризмдиз акси контент кардик кутазва. Образованидин вири дережайрин  идарайра гъавурдик кутунин кIвалах гегьеншарзава. Алай вахтунин шартIар фикирда кьуна, терроризмдиз акси кIвалах хъсанардай алава серенжемар кьабулзава. Гьа са вахтунда терроризм лугьудай мусибатдин завалар тикрар тахьун патал агьалийрини дикъетлувал квадар тавун герек я. Алатай йисуз Россиядин ФСБ-дин директордин заместителдин иштираквални аваз НАК-дин заседание кьиле фена. Анал терроризмдиз акси яз тухудай серенжемар кьабулна.

Нариман Ибрагьимов