Гафарин алемдай

Лезги чIала ахьтин бязи гафар ава хьи, абур падежриз дегишардайла, гьатта­ муаллимар шаклувилера гьатзава. Якъин­ я, чи чIала кьве жуьреда падежриз­ дегишарзавай са шумуд гаф ава. Месела: тIвар – тIваруни – тIварцIи; пул – пулди – пулуни; виш – више – вишда.

Амма кхьинрин къанунар авай чIа­лахъ, адет яз, тестикьарнавай са къайда жезвайди я. Чи дуьшуьшдани гьакI я. Тек-туьк кьетIен дуьшуьшар квачиз, кьве жуьредин кхьинриз (кьве жуьре эхирар акал хьуниз) жезмай кьван рехъ гузвайди туш. Орфографияда къалур тавунвай къайдадал амал авуртIа, акI дуьз туш лугьун, гъалатI ква лугьун гьахълу фикир яз гьисабна кIанда.

Винидихъ мисал патал гъанвай гафарикай (тIвар, пул, виш) анжах пуд лагьай гафунихъ лезги чIалан орфографияда кьве жуьре эхирар акал жезвайди къалурнава. Амма заз инал вичикай веревирдер ийиз кIанзавай «мурс» гаф, гьатта чи чIала «мурсу кьун» келима аватIани (ам инкариз жедач), ихьтинбурун жерге­дик акатзавач: актив ва секинвилин 1 лагьай падежра абур кьве жуьредани (мурсу-мурса, мурсуни-мурсуна) дегишариз жедач.

И йикъара «Лезги чIал» телеграм-каналда чпин фикирар кхьей муаллимрикай бязибуру «мурс» гафунин актив падеждин кIалуб «мурсуни» ваъ, «мурсу» я лугьузвай.

Абурун фикир гьисаба кьуртIа, и дуьшуьшда чкадин падежрин кIалубар ихьтинбур жезва: мурса, мурсал, мурсув, мурсухъ ва икI мад. Кьунвани и кIалубар чи чIалан тIебиатдихъ галаз? Ваъ, гьелбетда.

Инал къейд ийиз кIанзава, «мурсу кьун» глаголдихъ галаз чна «мурс» какадарна виже къведач. «Мурсу кьун», гьелбетда, падежризни глаголар хьиз дегиш жеда.

М.Гьажиеван, Р.Гьайдарован, У.Мей­лановадин орфографиядин гафарганда­, А.Гуьлмегьамедован баянрин гафарганда «мурс» гафунин актив ва секинвилин 1 лагьай падежрин кIалубар «мурсуни» ва «мурсуна» тирди къалурнавайди рикIел хкуналди, инал артухан баянар хгун тавуртIани жезва.

Чкадин падежриз «мурса» кIалуб­ди­лай башламишна и жуьреда дегишариз давамарайтIа, арадал къведай эхирри тешвишвиле тун тийидай лезги бажагьат жеда. Аквада хьи, лезги рахунрив, лезги орфоэпиядив кьадай жуьреда жедач. И кар чизвайвиляй тушни бес за винидихъ тIварар кьунвай зурба алимри дуьз вариант хкянавайди – «мурсуна». Алимри тестикьарнавай къайдадал шак гъиз жедач, гьелбетда. Са делилни авачирвиляй.

Гьа са вахтунда «мурсу кьун» келима гафарганрани чарадаказ ганва. Амма кьилди «мурс» гафунин актив падеждин кIа­луб «мурсуни» къалурунилай гъейри, ма­са чара амукьнавач алимриз. МасакIа дуьз жезвачирвиляй. Чаз чизвайвал, орфографиядин гафарган са касди вичиз кIан хьайи тегьерда туькIуьрзавай затI туш. Ам, алимрин дестеди орфография­дин къайдайрин свод туькIуьруналди, махсус комиссияди, министерстводи тес­тикьарайдалай кьулухъ, гьа къайдайрин кIватIалдин бинедаллаз майдандиз акъудзавай кхьинрин къанунрин кьилин чешме я.

Эхирадай заз за вичин метлеблу веревирдерал, ктабра къалурнавай меслят­рал гьамиша амал ийизвай чIехи алим А.Гуьлмегьамедован са цитата гъиз кIан­зава: «Орфоэпиядин предмет орфографиядин къайдаяр хвена кхьенвай текст дуьз кIелун я».

К.Ферзалиев