И йикъара зун лезгийрин­ са адет­дин шагьид хьана. Садбуру и адет авай­ди я лагьана, садбуру – ваъ. Ам­ма, заз чиз, им чи халкьдиз талукь адет туш. Мехъерик цуькверни гваз вичин сусан­ патав физвай чам чуьнуьхна. Чам вахкун тийиз са кьадар вахт фена. Адан багърийри­ къални къачуна: «Бес чамран наиб гьина­вай?» Гьа и арада са жегьил гадади, абурун­ вилик акъвазна, лугьузва: «Куьн кIамай кьван­ рахух. Адетар я кьван, 10 агъ­зур тагъан­маз чна чам ахъайдач!» Валлагь, ахъайни авунач.10 агъзур манатдиз яна «угърийри».

Имни адет. Чам чуьнуьхун чи адет туш эхир. И адет чи жегьилри маса миллетривай къачунвайди я. Яраб чна, лезгийри, чи ата-бубайрин лап хъсан адетар кьиле тухузва жал?! Килигин кван.

Адетар, адетар… Мехъеррин са бязи адетар эсиллагь амач: манияр лугьуз-лугьуз свас гъиз фин, свас цел акъудун – ибур квахьун чи яша­йиш вилик финихъ галаз ала­къалу я. Пагь, кьурук жедай демерихъ, гатун цикIиз муркIадихъ хьиз, акI зи вил гала хьи… Амма, гьайиф хьи, ахьтин демер гьич ахварайни ахкван хъийидач. Куьгьне хуьре авайла, демер жедайди тир зи чIехи диде Хадижатанни, Салахалум дидединни, Гьажикъурбан халудин кьурарик. Гьайиф хьи, чи хуьруьнви са шаирди демер Шихкерим халудин кьурук жезвайди тир лугьуз шиирар туькIуьрнава, амма Шихкерим халудин кьурук, заз чиз, дем  гьич садрани хьайи­ди туш.

Демер гьикI кьиле физвай ла­гьайтIа, кьурук квадратдин жуьре­да чIулар (шалманар) эцигдай. Абурал анжах итимар ацукьдай. Дишегьлияр итимрин кьулухъ акъваз­дай. Аялар дишегьлийрин­ къваларихъай килигдай. Абуру чIе­хи­бурун арадиз гьахьиз жуьрэтдачир. Итимри са-сада, нубатдалди, жергедай къвезвайвал, чпин чирхчир дишегьлийриз кьуьлуьник ша лагьана, кьуьлердай. Кьаваларни авайбур 2 кас тир: чIа­гъанчи – Шагьимердан, далдам­чи – Шихмагьамед. Дишегьлийри кьуьлуьник целай физвай къугьди хьиз, чарх ядайла, жемят абуруз гьейранвилелди килигдай.

Кьуьлерзавайбурун арада кьуьлуьнин лап хъсан устадарни авай. Абурукай сад райондани машгьур Велимегьамедов Къазибег тир. Гаф кватай чкадал лугьун, Белижда чи хуьруьнви Жафаров Уьмер яшамиш жезвай. Са сеферда ана конкурс малумарнавайни, я тахьайтIа гьуьжетар хьанайни, дуьм-дуьз зазни чидач, лап хъсан кьуьлерзавайди хкяналда. Амма Уьмер даидиз адан кьуьлуьникай гьяз атанач. Ада лагьаналда: «Белижвийриз кьуьл гьикI ийидайди ятIа, за къалурда. Алад,  гадаяр, гьина аватIани Гилидлай Къазибег жагъурна, гваз хъша». Уьмер дайидиз «ваъ» лугьудай кас авайди тушир. Ингье, йифиз абуру, Гилидал атана, Къазибег Белиждиз­ гваз хъфена. Белижвийри ам кьуь­луьникай хкуд тийиз са кьадар вахт феналда­. «Эхь, — лугьузвалдай жемятди, — чахъни Эсамбаев авайди тестикь хьана. Гьатта кьуьлуьнай Эсамбаевав Къазибега чип вугуда, аферин».

Демера вири халкь кIватI жедай, гьатта динэгьлиярни кваз къве­дай. Хъсан кьуьлердай жуьрейрив­ жемятдин тIалабуналди кьуьлер ­­­ийиз тадай. Демера паталай хтан­вай ­багьа мугьманриз, яшдиз чIе­хибуруз жемятди гьуьр­метдай. Зи рикIел ихь­тин са дуьшуьш алама.

Са сеферда демина Дербентда яшамиш жезвай чи хуьруьнви­, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, сад лагьай группадин инвалид (дяведа адан гъил хкатнавай) Османов Тажидин кьуьлуьник экечIайла, демина авай кьван халкь вири кIвачел къарагънай.

Гьа ихьтинбур тир чи ата-бу­бай­рин адетар. Алай вахтунда ву­чиз бес ихьтин сейли адетрал амал ийизмач? Гьинихъ алатна ихьтин гьар са касдин руьгь хкаждай адетар?!

Чи лезги хуьрера гьихьтин адетри къе агъавалзава? Яраб и адетри чи акьалтзавай несил гьи патахъ ялзаватIа? Хуьре нивай­ кIан­­тIа­ни хабар яхъ, мехъеррик­ виридалайни хъсан кьуьл ни ийидатIа. Чидач, вучиз ла­гьайтIа текдиз, ва я жуьтери, итимдини ди­шегьли­ди кьуьлиз аквазмач. Ме­хъеррик сиф­­те гаф эвленмиш жезвайбурун­ диде-бу­­­ба­диз гузва. Абурун кьуьлуьник мукьва-кьилияр вири экечI­зава. Пис кар туш. Къуй сифте  кьиляй вирида кьуьлеррай. Ахпа гаф гайи-гайидан кьуьлуьник са кIеретI дишегьлияр экечIзава. Ибур гьихьтин кьуьлер хьурай? Макьамдиз килигай кьуьлни авун герек я эхир. Са макьамар ава, эсиллагь кьуьл текъвер. Ина гьихьтин макьам кIантIани хьурай – жергеда аваз дишегьлияр вилик фида, кIвачерни галчIуриз-галчIуриз. Кьуьлерзавай сегьне жегьилрин ихтиярда вугайла, инани­ гьакI: кьуьлуьник са кIеретI гадаярни гьа  гьа­кьван рушар экечIзава. Гьар са макьамдиз килигай кьуьлуьнин кьуьруькар кьиле тухунин къайдайрикай чи жегьилриз эсиллагь хабарни авач. Кьуьлуьник квай кIеретIдивай кIандайвал гьерекатарни ийиз жедач. Эхир, амукьза­вайди кIе­кери хьиз, инлай анал, анлай инал хкадарунар я.  Эгер шабашар гузвай мехъер ятIа, мад рахан хъийидай кар амач. «Савдагарвилин­ базар»: 50-дан­ чарар кутуртIа, амай­­буруни вишен­, вад вишен, агъзурдан чарар кьуьлуьник квай кьван вири дишегьлийрин гъилера твазва. Кьуьл ийиз кIанз, амма са кьуьлуьник икьван пулар гадардай мумкинвал авачир итимарни ава эхир. Ихьтинбуруз амукьзавайди кьуьлеривай яргъа акъвазун я. Им гьихьтин адет хьурай? Ваъ, ихьтин  адет – им адет туш. Ихьтин­ кьуьлер, демер низ герек я? — Гьич садазни! Гьавиляй къе демера яшлубур анихъ амукьрай, са къатда авай хьтин итимарни аквазмач. Сифтедай хьиз демера итимри иштиракзавайтIа, жегьилри къаларни акъуддачир жеди.

Гила банкетдин залрикай кьве гаф. Залрал къведалди, чи мехъеррин столар 2-3 хуьрекдалди дуьз­мишзавай. Сифте жими хуьрек – шурва, ахпа – дулма ва я аш. Мадни хъхьуй гьихьтин хьайитIани са жуьредин салат. И хуьрекрай тух тежер кас жеч эхир. Алай вахтунда залра столар гьисабна кьиле тефидай кьван хуьрекралди дуьзмишзава, чебни вири кIеви хуьрекар. Квез я икьван хуьрекар? Квез я икьван харжияр? Гьикьван суьрсет пуч жезва. Са кьадар инсанриз столрал алай кьван  вири кIеви хуьрекрилай тек са шурвади лезет гузвайди я. Столар дуьзмишнавай  кIе­ви хуьрекрин са пай тавуна, са шурва авуртIа, заз чиз, пара хъсан кар жедай. Шурва ийизвайбурни ава тек-туьк.

Гьа икI, гаф авач мехъер­рик­ дуьз­миш­завай столриз. Суал къвезва: яраб мехъеррин иесийри чпиз мумкинвал аваз ихьтин харжияр ийизватIа, я тахьайтIа, чеб амайбурулай усал къалуриз кIан тахьунин нетижа ятIа? Са шакни алачиз — буржар кьуна, йисаралди вахкуз тежез. Къадырова Чечняда гурлу мехъерар къадагъа авунвай жуьреда, чинани, Лезгистанда, къадагъа тавуртIани, са гьихьтин ятIани серенжемар кьабулин. Эгер са касди хьайитIани кьил ку­туртIа, белки…

Гьикьван хъсан кар жедай, эгер чи халкь­диз, пис адетар тергна, хъсан адетар ­уьмуьрда кьиле тухудай рекьер жагъа­най­тIа. Иншаллагь, за и кардик умуд кутазва.

Фазила Абасова