Дагъустандин лайихлу муаллим Агьмад Зиянединович Зиядовахъ галаз зун фадлай таниш я. Гьеле жаван вахтара адахъ тарихчи жедай къаст авай, жегьил гададиз вири дуьньядин тарих чириз кIанзавай. Хайи Докъузпара райондин Макьарин хуьре (ина ам 1955-йисан 20-мартдиз дидедиз хьана) чIехи хьайи Агьмад хизанда авай тек са гада, амайбур вири рушар тир. Ам кефи хан тийиз­, эркиндиз хуьзвайтIани, мукьва-кьи­лийрини адаз пара фикир гуз­вайтIани, гада халис дагъви, къас­тунал кIевивалдай, кьетIен кьатIу­нар авай эркек яз чIехи хьана. Агьмадан руьгьда гьамиша масабур патал агалнавай са пIипI авай, ана адан гьиссер, къастар, мурадар санал кIватI жезвай. Хайи хуьрел ам пара кьару тир, датIана ина-ана къекъведай, вичин суал­риз жавабар жагъурдай, бязи дуьшуьшра вичиз герек крарикай чIе­хибурувайни хабарар кьадай. Агьмад Зиядовахъ къецепатан душманри са шумудра цIай ягъиз кайи­далай кьулухъ руьхъведикай ара­дал хтай вичин хайи хуьруьн тарих чирдай къаст авай.

…Гьайиф хьи, адавай ДГУ-дин тарихдин факультетдик экечIиз хьанач, тарихчи хьун патал адаз садани куьмек ганач… Чара амукь тавур гада вуздин физический факультетдиз гьахьна. Анаг агалкьунралди акьалтIарна, физикадин му­аллим яз кIвалахиз гатIунна. КIвал-югъ кутуна, хизан арадал гъана, амма вичин жегьил вахта­рин мураддихъ галаз яшамиш хьун ада давамарзавай. Азад декьи­кьайра ам хиялрай элкъвена вичин аял вахтар акъатай бубайрин Ватандиз — чи эрадал къведалди VII асирда арадал атай Макьарин хуьруьз хъфизвай. Керчекдиз лагьайтIа, Дагъларин уьлкведа и хуьр кьван къадим кьвед лагьай хуьр мад авач. Тарихдин вакъиайри тестикьарзавайвал, ам Кьиблепатан Дагъустанда пайда хьайи сад лагьай хуьр я. Агьмад Зиядов чIехи хьайи хуьре адан бубадин кIва­лерин амукьаяр ама: цларин пи­пIер, хандакIар. Макьа­вийрин са пай Мегьарамдхуьруьн­ райондин Къуйсунрин хуьруьз эвичIна, бязибур Азербайжандиз куьч хьана, садбур Бут-Къазмайрин хуьре, Дагъустандин жуьреба-жуьре шегьерра, къецепатан уьлквейра яшамиш жезва.

Къе, къадим Макьарин хуьруьн тарихдикай ктаб кхьидайла, Агьмад Зиядоваз алимривай якъин­ делилар чириз кIанзава: гьакъи­къатдани Макьарин хуьруьн патав элкъвена мад 6 хуьр гвайни? А.Зиядован фикирдалди, — гвачир­. Туьрквери, иранвийри ва масабуру гьужумар авурла, хуьруьк тамамдиз цIай кутазвай. Чкадин агьалийрикай бязибур патарив гвай мулкара чуьнуьх жезвай, бязибур ягъийри чпихъ галаз хутахзавай. Ина асул гьисабдай чатун устIарар яшамиш жезвай, гьикI ла­гьайтIа, хуьр ракьалди девлетлу тир. Малдарвални хипехъанвал са акьван вилик фенвачир. Макьарин хуьре дегь девирра  агьалияр хьайиди якъин делил я — ина къадим заманадин сурар ава. Эгер патарив элкъвена мад са шумуд хуьр гвайтIа, вучиз а мулкара къадим сурар авач? Нубатдин сеферда руьхъ жедалди кайи хуьре мад чIур эхкъечIнач. А девирда чкадин агьалияр масанриз куьч хьанай: Атропатенадизни (Азербайжан) Дагъустандин маса мулкариз.

Агьмад Зиядоваз секинвал та­­гузвай са месэла мадни ава: жуьреба-жуьре делилралди, чIехи тир Пекдин рехъ (великий Шелковый путь) Макьарин кьилелай элячIдай гирведилай физвай. Са йис идалай вилик и хуьр международный туризмдин кластердик кутунва. Амма ина гьелелиг турис­тар пайда хьанвач, военныйри са гьихьтин ятIани кIвалахар тухуз­ва, абуру, чпиз хабарни авачиз, тарихдин метлеб авай шагьидарни­ тергзаваз хьунни мумкин я. Ина 1956-йисалай 1966-йисалди ар­хео­­логиядин ахтармишунар кьиле тухванай, амма археолог Пикуль кьейи­далай кьулухъ вири акъваз хьана.

Тарихдин чешмейрай якъин жезвайвал, Макьарин хуьрелай гъейри, Макьар тIвар алай кIелени авай — абурукай сад — са, муькуьдини маса тепедал алай. Сенгерар хуьзвай кIеле пайда хьайи вахт малум туш. Къе жуьреба-жуь­ре ше­гьерра, хуьрера яшамиш жезвай макьавийри чпин хуьруьз талукь са ядигар вилив хуьзва, адан винелни югъ-йиф талгьуз Агьмад Зиядова кIвалахзава. И кардани­ ада гьам тарихдин чешмейрикай, гьамни вичиз чIехи бубайрин ихтилатрай малум хьайи тарихдин делилрикай менфят къа­чузва. Зи фикирдалди, пара­ итижлу ктаб арадал къвезва. Илимдин жигьетдайни адахъ еке метлеб авайдал шак алач.

Агьмад Зиядова Къуйсунрин хуьруьн мектебда муаллим, Мегьарамдхуьруьн райондин халкьдин образованидин управленидин начальник яз кIвалахна. А йисара райондин хуьрерин мектебрин муаллимрин патай адаз еке гьуьр­мет авайди заз жуван вилералди акуна. Вирида адаз «Агьмад муал­лим» лугьузвай. Муаллимрин­ тIа­­лабунарни ада садрани пакадал вегьедачир, гъиле-гъилди куьмек­ гудай. Гуьгъуьнлай ам жемиятдин месэлайрал элячIна, хайи район, халкь авадан хьуник, вилик туху­ник­ вичин пай кутуна. Райондин депутатрин собранидин председатель тир йисара Агьмад Зиядова яшайишдин жигьетдай еке метлеб авай проектар кьилиз акъудунин карда бязи чиновникрин гьерекатар меземмет ийидай. Авай гаф чинал лугьудай ада вич тамамдиз­ кIвалахдиз бахшнавай. Жергедин агьалийриз, адан тереф хуьзвайбуруз кар алакьдай тешкилатчидин ван къвезвай, амма гьукумдин вини кIарара авайбурув адан гьарайдин ван агакьзавачир. Гьар гьикI хьанатIани, ам дегиш хьанач, гьа виридаз чидай «Агьмад муаллим» яз ама, адаз къени жемятди гьуьрметзава. Инсанар адаз мукьва жезва…

Чи макъаладин кьилин игит алай вахтунда пенсияда ава. Ам хтулрин рикI алай чIехи буба, зегьметкеш инсан я: хайи чилин къадир хьун, тIебиат кIан хьун, чилел зегьмет чIугун — ибур адал чIехи бубайрилай агакьнавай пак ерияр я. Куьгьне хуьре ада хциз малдарвал вилик тухуз куьмекзава, аранда багъманчивилел машгъул я. Зини адан гуьруьшни чуьхверин багъда кьиле фена. Элкъвена виринра къацу чIур ракъини канватIани, адан багъда, гьаятда кьуд пад къацу, рикIиз чими я. Гьатта чаз па­ра­ кIандай «шекер цуькверни» экъечI­зава и иер мулкуна. Ина Агьмад муаллимдин офисни ава. Ада кIвалахзавай кабинетда авай столдал ктабрин са хара ала. Малум хьайивал, а ктабра Макьарин  хуьруькай делилар ава.

Агьмад муаллимди тарихдин ктаб кхьиз са шумуд йис я. Ада гзаф чешмеяр тупIалай ийизва. Бязи авторрихъ галаз ам рази жезвач, генани керчекдиз лагьайтIа, абуру гъизвай гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай са жерге делилрихъ галаз. Са патахъай, ахьтин делилар инкарна, абур раижзавай алимар бейкеф ийиз кIанзавач, амма, муькуь патахъай, несилрал якъин тарих агакьарун герек я эхир. И жигьетдай зунни адахъ галаз рази я.

Муаллим, тарихчи, жемиятдин деятель хьиз, Агьмад Зиядов хъсан шаирни я. Мукьвара заз «Мавел» чапханада чапдиз гьазурзавай адан шииррин кIватIал акуна. Физикар лирикар я гьавайда лугьузвач. Заз Агьмад муаллимдихъ яратмишунин рекьяйни бажарагъ авайди икьван чIавалди чизвачир. Аллагьди адаз са шумуд рекьяй захавилелди алакьунар гузва.

Зи фикирдалди, Макьарин хуьруьн тарихдикай ада кхьизвай ктаб несилар патал вижевай савкьат жеда. И хуьруькай заз Башлыкент хуьруьн ухшар къвезва. Гьамни са шумудра къецепатан чапхунчийри цIай ягъиз канай. Амма гьар сеферда адал чан хквезвай…

Заз акI я хьи, Агьмад Зиядова­ вичин «Лезгистандин рикI» тIвар алай тарихдин ктабда гуя гзаф кьадар ягъийри кIур гайи, цIай ягъай, етим яз, кьакьан ва такабурлу дагълариз килигзавай­ чилел чан хкизва. Ада хайи чилиз­ гьакьван вафалу хьайи дагъвий­рин-макьавийрин къаматар ара­дал хкизва. Абурал къе чан ала­мачтIани, чIехи бубайрин руьгьер­ ама, гуя акI я хьи, йифиз абуру гъетерин арада нур, юкъуз, ракъи­нин нурарик акахьна, хайи хуьруьз чим гузва. ЦIай яна кайи чилел са мус ятIани цуьквер эхкъечIдайдахъ зун инанмиш я. Къуй гьакI хьурай. Амин!

Бике Алибегова, писатель