Несилри рикIел хуьзва

Вич кьве девирдин — пачагьдин Урусатдин ва Советрин гьукуматдин — шагьид хьайи шаиррикай сад  Муьгъверган  Али  я. Адакай сифтегьан гегьенш делилар чав лезги чIа­ланни литературадин илимрин къагьриман, филологиядин илимрин доктор, академик, цIудралди лап хъсан монографийринни словаррин (гафарганрин) автор  Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович  Гуьлмегьамедова  агакьарна.

Академикди М.Алидин эсеррикай ибарат тир “И дуьнья” ктабдин (Махачкъала, ДКИ, 1994-йис) сифте гафуна икI кхьенва: “Алидин  шиирар лап гилани Муьгъверганрин ва мукьвал-яргъал хуьрерин яшлубуру, “Малла Алиди лагьайвал”, — лугьуз, куьчедал, кIвале жедай ихтилатдик кутада, хуралай кIелда”.

Им лагьай чIал я хьи, Муьгъверган Али неинки гьакI савадлу тир, гзаф крарин гъавурда деринрай авай. Малла язни, ада вичин хайи хуьре хьиз, патарив гвай  магьалрани машгьурвал къазанмишнавай. Адан гафунихъ яб акалзавай, насигьатар рикIел хуьзвай.

Алимди генани къейднава: “Дугъри­данни, чи гъиле авай ктабдин хатIари, шииррин чIала, манади Али гзаф сабурлу, ­дерин фикирар авай, дуьньядин гьал-агьвалдикай, туькIуьр хьуникай хабардар, марифатлу инсан, араб, азербайжан, фарс чIа­лар чидай кас тирдан шагьидвалзава…”

Ингье М.Алидин сифте чIаларикай сад:

Вуч чарайин, и дуьньяда

Магьрум кас ажуз хьана хьи.

Адил гьаким яз аквада,

Ерли яб тагуз хьана хьи.

 

Мезни куьруь хьана рахар,

Вич ви гьакъикъатда акьар.

Сабур аман мегер, кьарар?

Ялварар физ-къуз хьана хьи…

(“Вуч чарайин?” шиирдай)

Шиирдин цIарарайни, туькIуьр хьунайни,  кардик кутунвай чIалан такьатрайни аквазвайвал, Муьгъверган Алиди шаирвилин тарс, тежриба вичелай вилик хьайи устадривай (Е.Эмин, Кь.Саид, Р.Али ва мсб) къачуна. Дуьньядин гьаларилай наразивалзавай чIа­лар чав Кьуьчхуьр Саиданни, Етим Эминанни, маса классикрин ирсиникайни агакьнава. Чпини асул гьисабдай 8 гьижадикай ибарат тир  къошмайрин (абаб, вввб — рифайрин) кIалубар аваз кхьизвай. Гьелбетда, ихьтин сеслу, авазлу, регьятдиз гъавурда акьадай чIалар халкьди фад кьабулзавай, абурукай халкьдин камалдин ирс жезвай.

Муьгъверган Алиди вичин хуьре маллавал авуна. Ам къалин тухумдин векил тир. Анай жуьреба-жуьре хуьрера кIвалахай къазиярни, маллаярни тIимил акъатнач.

Советрин гьукум М.Алиди хушвилелди кьа­булна. И карни адан эсеррай ашкара жезва­.

ЧIугуна зегьмет, азият,

Хьайи авадан аку тIун.

Куьллуь жемятарин гьаят —

Дин ачух майдан аку тIун…

(“Колхоздиз” шиирдай)

* * *

Ихьт гьукумат хьайид ян квез,

Адалатлу, хъсан, эллер?!

Хилаф рахун абур ян бес,

Авун мад бед гиман, эллер?!

 

Гишинбуруз акьван къуьл, мух, —

Тамам алем авуна тух.

Хьайид ян вичелай артух

Са пачагь, я са хан, эллер!..

(“Эллер” шиирдай)

Амма, а девирдин гзаф маса векилрин хьиз, Муьгъверган Алидинни шад гевилар яргъалди фенач. 1937-йисан сиясатдин гужар гьадахъни галукьна. Са нин ятIа гъибетдалди, Али куьгьне фекьи, цIийи гьукумдиз акси малла тир лагьана, буьгьтенрик акатна, НКВД-дин дустагъриз аватна.

Амма Алидин бахтуни гъана. Адавай вичик кутазвай тахсирар квачирди субутариз хьана. Адалат винел акьалтна.

Гьа тIимил вахтунда акур гужари такабурлу шаирдин кьил хура туна. Хуьруьз хтайла, ам лап зайиф хьанвай. А.Г.Гуьлмегьамедова къейднавайвал, йикъарикай са юкъуз гьаятдай кIвализ хтана, хизанар къулав кIватI­на, ада лагьана: “Гила зун рекьизва. Шел-хвалмир”. Са зур сятдилай ада чан гана…

Малла Али Муьгъвергандал эл-адет ­тирвал кучукна. ЧIехи шаир СтIал Сулейман рагьметдиз фейи 1937-йисуз.

Шаирдин ирс халкьдив гумукьна. Адан ирс винел ахкъудиз, чи къенин кIелдайбурув ахгакьариз, А.Г.Гуьлмегьамедовалай гъейри мад гзаф ксари кIвалахна. Абурун жергеда машгьур алимар М.-Гъ.Садыкъи ва Азиз  Мирзебеговни ава.

Вич гьахълудаказ чи классикрин жергеда тунвай шаирдикай марагълу ахтармишунар литературоведар тир профессор Гь.Гь.­ Гашарова, илимрин доктор, профессор Къ.Х. ­Акимова, масабуруни тухванва. Шаирдин тIвар чи антологийра, тарихдин ктабра, энциклопедийра, школайрин учебникра гьатнава. Несилри рикIелай алудзавач.

Мердали  Жалилов