(Эвел — «Лезги газетдин» 2024-йисан 34-нумрада)
Кябе цIийи кьилелай эциг хъувун ва судья-арачи жагъурунин месэла
Аллагьдин Расул (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) къанни цIувад йисан яшда авайла [яни адан (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) хиве гьеле пайгъамбарвал тун тавунмаз], къурейшивийри Кябе чукIурна, цIийи кьилелай эциг хъувун кьетIна, вучиз лагьайтIа, ам (пайгъамбар) Исмаилан (Аллагьдин салам хьурай вичиз) девиррилай кьулухъ еке къванерикай эцигнавай, тахминан кIуьд къулачдин1 кьакьанвал авай, къав алачир дарамат тир. Гьавиляй угърийриз Кябедин къене хуьзвай девлетрикай чуьнуьхдай мумкинвал жезвай. Муькуь патахъай, и къадим ибадатхана, нагьакьан, къулайсуз гьар жуьре шартIари яргъалди таъсир авунин нетижада куьгьне хьанвай, адан цлара ферер арадал атанвай.
Пайгъамбардин (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) везифа башламиш жедалди вилик Меккадал яд акьалтна, селлер Кябедив кьван агакьна, ам чукIун тавуна са жизви амукьна. Гьавиляй къурейшивияр адан важиблувал хуьн патал ам цIийи хъувуниз мажбур хьана. Къурейшивийри Кябе цIийи хъийидайла, анжах михьи (гьалал) пулар серф авунин икьрар кутIунна. Гьаниз килигна, зинавал, селемчивал авуна, масад алдатмишна ва я адаз зулум авуна къачунвай пулар садавайни кьабулзавачир. КIвалахар ийиз гатIундалди вилик абуруз Кябе чукIуруникай къурху авай. Амма и кIвалахдик сифте яз ал-Валид ибн ал-Мугъира ал-Махзуми экечIна. Ам, са затIни тахьана, саламатдаказ амукьайди акурла, адалай чешне къачуна, амай инсанарни адан геле гьатна. Абуру Кябе чукIурун давамарна, дараматдин хандакIдал агакьдалди, ахпа абуруз (пайгъамбар) Ибрагьима (Аллагьдин салам хьуй вичиз) эцигай бине жагъана. Идалай гуьгъуьниз абуру Кябе цIийи кьилелай эциг хъувун кьетIна. И кар патал эцигунрин кIвалахар абуру са шумуд патал пайна, ахпа гьар са тайифадиз вичин эцигунрин пай къалурна. Гьар са тайифади вичин пай кьилди тамамарун патал эвелдай къванер кIватIна, ахпа имаратар эцигунин кIвалахар ийизвай румвидин (византийвидин), адан тIвар Бакъум тир, къаюмвилик кваз Кябедин цлар хкажна. Гуьгъуьнлай ЧIулав къван вичин чкадал эхцигдай береда и сейли (гьуьрметлу) кIвалах нел тапшурмишун лазим ятIа тайинардайла, инсанрин фикирар сакIани сад жезвачир ва и кардихъ галаз алакъалу яз абур гьуьжетрал аватна. И гьуьжетар кьуд-вад юкъуз давам хьана, гуьгъуьнлай гафар-чIалар акI къизмиш хьана хьи, гьатта ибадатханадин пак чилел телефвилер хьун мумкин тир, ягъунар арадал къвез са жизви амай. Абу Умеййа бин ал-Мугъира ал-Махзумиди а гьуьжет икI гьялун теклифна: сад лагьайди яз, ибадатханадин гьар жуьре касдиз гьуьжет гьялдай ихтияр гуда ва адан къарардал вири рази жеда. Инсанри адан теклиф кьабулна. Аллагьдин кьадардалди, гьар жуьре а сад лагьай къапудиз гьахьай кас Аллагьдин Расул (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) хьана. Ам акурла, инсанри кIевиз гьарайна: «Ам Амин2 я, чун рази я а кас Мугьаммад хьунал!». Ам (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) абурун патав фена, абурухъ яб акална ва аба гъун тIалабна. Ахпа ада (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) къван абадин юкьвал эцигна ва гьуьжетра авай тайифайрин регьберриз, абадин патар кьуна, хкажун ва къван виликдай алай чкадин патав тухун теклифна. Къван абуру аниз тухвайла, ада (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) вичин гъилералди ам чкадал эхцигна ва хъсан тедбир [къанажагъ] авай и кардал вири рази хьана.
Мугьаммадан уьмуьрдин пайгъамбар жедалди виликан йисарикай куьрелди
Жегьил йисара Пайгъамбар (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) лап хъсан хесетрин (къилихрин) иеси хьана, ихьтин са бязи къилихар обществодин жуьреба-жуьре къатарин векилризни хас тир. Фагьумдин, къанажагъдин, кьатIунин жигьетдай ам зурба чешне тир. Адаз масадбуруз хас тушир фикиррин кьетIенвал ва акьуллувал авай, къастар (мурадар) дуьзвилелди гьикI вилик эцигдатIа ва абур уьмуьрдиз кечирмишдай рекьер дуьздаказ гьикI тайинардатIа чидай. Ам геждалди чуькьни тийиз акъваздай, и къилихди адаз, фикирар ийидайла ва гьахъ кьатIудайла, пара куьмек гузвай. Адан зурба къанажагъди, михьи суйди адаз уьмуьр, инсанрин крар, обществодин гьалар вири патарихъай хъсандиз чирдай мумкинвал гузвай. Ада мавгьуматар (суеверие) нифрет ийидай ва абурукай яргъа жедай. Адан уьмуьр инсанрин вилик кечирмиш жезвай ва инсанрин уьмуьрдикайни адаз лап хъсандиз хабар авай. Вичел гьалтай хъсан вири крара ада иштиракдай, тахьайтIа, ам, вичиз адет тирвал, хелветвиле жедай. Ада чехир хъвадачир, бутриз къурбанд авунвай гьайванрин як недачир, гъуцариз талукь авунвай гьич са суварик ва шадвилин мярекатда иштиракдачир. Акси яз, лап жегьил вахтарилай ам вири гъуцариз акI нифретлу тир хьи, маса са шейинизни абуруз хьтин нифрет адаз авачир. Сада Ал-Латал ва ал-‘Уззадал3 кьин кьуна, адаз ван атайла, и кардиз адавай дурум гуз жедачир.
Шак алач, Пайгъамбардиз (Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) кхьенвай кьадарди ам хуьзвай, чандин гьевесди адаз дуьньядин са бязи шадвилерихъ эвердайла ва я ам абурун туьгьмет къведай адетриз табий хьунихъ майил жез гьазур тирла, Аллагьдин къайгъударвили ам ахьтин кар авуникай хуьзвай.
_________________________
1 Къулач (кьуьнт) — яргъивилин уьлчме, эцигунра ам 0,75 м. барабар я.
2 Амин — ихтибарлу, намуслу кас.
3 Ал-Лат, ал-‘Узза ва гьакI Манат — исламдилай виликан девиррин диши гъуцарин тIварар.
