Мискискарин хуьре 16 сихил ава (“Три переписи населения Мискинджи XIX века”. Махачкала, 2016). И тухумрин бинеяр иранвийрикай, арабрикай ва лезгийрикай арадал атана лугьуда. Чи йикъарин Мискискар адетдин лезги хуьр я. Чкадин агьалияр къунши хуьрерин жемятрилай я чIалал жигьетдай, я адетралди, я винел патан акунралди тафаватлу жезвач.

Хейлин йисара Мискискар 16-асирда арадал атай хуьр яз гьисабзавай. Амма Амри Шихсаидован, Замир За­ка­рияеван ва са жерге маса алимрин ахтармишунар себеб яз, чаз хуьр 16-асирдал къведалди хейлин йисарин вилик хьайиди тестикьарзавай делилрикай хабар хьана.

Хиналугъай тир Магьмудан “События в Дагестане и Ширване в XIV-XV вв.” ктабда 15-16-асирдин Мискискарин хуьре беглух арадал атун ачухарзава. 1975-йисуз ЦIудахар хуьре шаркь патан чIехи шаир ва арифдар Саади Ширазидин араб чIалал кхьенвай гъилин хатIарин “Гюлистан” тIвар алай ктаб жагъана. Ам 1409-йисуз Мискискарин хуьре са ктабдай маса ктабдиз куьчар хъувунвай. Куьгьне Къаракуьредин (Крарин) мискIиндин цларал алай куфи хатIунин кхьинри къаракуьревийрини (киривийрини) мискискарвийри VI-VIII асирра хазариз акси женгер тухвайдакай лугьузва.

“Дербенд-наме”  ктабдин бязи сиягьра  Мискискар ва Кур VIII асирда вилаятрин центраяр яз къалурнава. Амма и хуьруьн уьмуьрдикай гегьеншдиз чаз кьиле профессор­ Амри Шихсаидов аваз алимрин-тарихчийрин дестеди Мискискарин хуьре ахтармишунар кьиле тухудай чIа­вуз жагъай тарихдин хроника чапдиз акъатайдалай кьулухъ чир жеда. Хроникадин таржума басмадиз вуганва ва алай йисуз адаз экв аквада.

Чкадин агьалийрикай бязибур хроникадин текстинихъ галаз таниш хьанва. И макъалада чун хуьр арадал атунин девирдилай гъейри, маса месэлайрикай рахадач. ШартIуналди “Тарих Мискинджа” тIвар ганвай хроникади­ хабар гузвайвал, Мискискарин хуьр сасанидрин пачагьлугъдин кьиле Къубад-шагь (шах Ковад I) авай чIавуз сасанидри арадал гъана. Тарихдай малум тирвал, и де­вир 488-531-йисарал ацалтзава. Анай мадни ашкара жез­вайвал, къелеяр авай хуьрер ва Дербентдин цлар эцигу­нин кIвалахриз шагьдин хва I Хосров Ануширвана регь­бер­вал гузвай (Хосров 501-йисуз дидедиз хьана). Къейд­навайвал, хва Дербентдиз туьркверин каганатдин ва сасанидрин пачагьлугъдин государствойрин часпардал цал эцигна акьалтIарайдалай кьулухъ рекье тунвай. “Дер­бенд-наме” ктабдани и вакъиа ачухарнава ва ана ихтилат физвай цал эцигна куьтягьай йисни къалурнава -510. Гьа икI, чаз Мискискар 510-531-йисара сасанидри арадал гъайиди якъин хьана.

Алим Аликбер Аликберовани Мискискариз “сасанидрин хуьр” лугьузва (“Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу-Бакр ад-Дарбанди и его суфийская энциклопедия “Райхан ал-хакаик” (11-12 вв.). М., 2003”). “Дербенд-намедин” са бязи сиягьра Мискискарин тIвар сасанидрин девирда Ирандин вилаятрин агьалияр яшамиш жезвай шегьеррин арада кьунва (“Дербенд-наме: историческая хроника / под редакцией М.Алиханова-Аварского”. Махачкала, 2007).

Мискискар арадал гъайи девир чизвайвиляй лугьуз же­да: хуьр арадал гъайи йис и девирдин юкьванди, гена­ни керчекдиз лагьайтIа, 520-йис яз гьисабиз жеда. Хуьр Къубад-шагьди регьбервал гузвай девирда (488-431) арадал атайди малум тиртIа, гьа дуьшуьшдани чна вини­дихъ къейд авур йис къалурдай. ГьикI лагьайтIа, и дуь­шуьш­дани ам девирдин юкьваз мукьва йисарикай сад я.

Адет яз, 1000 ва адалай гзаф йисарин вилик арадал гъанвай шегьерар, хуьрер арадал атай дуьм-дуьз вахт лу­­гьуз жедач. Мисал яз, Москвади вичин яшар ше­гьер­дин­ тIвар сифте яз кьунвай чIавалай гьисабзава. Дербентдиз талукь яз лагьайтIа, эгъуьнунрин къадимвал фи­кирда кьазва.

Мумкин я Мискискар алай чкадал виликдай маса хуьр хьун. Амма, чи фикирдалди, Мискискар тIвар алай хуьр 520-йисуз арадал гъана. Яни 2020-йисуз и хуьруьн 1500 йис тамам жезва.

Гьарун  Агацарский

 

Редакциядин патай

Гьелбетда, дегь заманадин тарихда хьайи крар якъиндаказ чирун регьят кIвалах туш. Мискискар мус ва гьикI арадал атанатIа чирунни гьахьтин месэлайрикай сад я. И карда мукьвара пешекаррин гъиле гьатнавай шартIуналди “Тарих Мискинджа” тIвар ганвай куьгьне хроника важиблу чешме яз гьисабиз жеда. Адан таржума и йикъара чапдай акъатун лазим я. Ам, шаксуз, пешекаррин ахтармишунар герекзавай затI я. Адан кхьинра тарихдин вакъиайрихъ галаз санал туькIуьрнавай махарни хьун мумкин я. Мисал патал, ана “Мугьаммад Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) езне Али Пайгъамбар кьейи са йисалай Мискискарал акъатнай» лагьана кхьенва. Ихьтин делил, гьелбетда, тарихдин якъин крарихъ галаз кьадай ихтилат туш. ЯтIани а хроника вичин бине хьанвай и макъала чна гузва, вучиз лагьайтIа, а хроника гилан девирда гьат хъувун чи культурадин ва тарихдин уьмуьрда  еке вакъиа я. Ана вуч “дуьз”, вуч “патахъ” я, чна фикирзава, пешекарри идалай кьулухъ тайинар хъийида…