ЦIийи ктабар    

Чи вилик квай ктаб алим, муаллим, зари, литературадин критик, фольклорист, общественно-политический деятель  Къурбан  Халикьович  Акимова  мектебра, колледжра, вузра хайи чIал ва литература чирунин, акьалтзавай несилар халисан ватандашар яз тербияламишунин карда менфят къачун патал кхьенва, чапдай акъуднава.

2013-йисан эхирра лезги халкьдин медениятдин тарихда сифте яз, “Лезги литературадин методика” тIвар алаз  Къ.Х.Аки­мован къиметлу, важиблу месэлайриз талукьарнавай чIехи ахтармишун чапдай акъатнай.

Гь.Къурбанан “Яша­йиш­да агалкьунар гьикI къа­занмишда?” ктабдани ватанпересвилин, инсанпересвилин, къагьриманвилин,  зегьметдин, марифатдин, гуьзелвилин тербия гунин гьакъиндай лезги халкьдин камаллу гафар, насигьатар, мисалар ва агъзур йисарин тежриба ава.

Зун муаллимрин хизандай я. Заз Гьаким Къурбан хъсандиз чида. Ихьтин дурумлу ибараяр: “бубайрин рехъ”, “намуслу рехъ”, “Ватандиз вафалувал” — ибур эвелни-эвел кIва­лиз, хуьруьз, жемятдиз,  хайи чилиз вафалувал къалурун я. Ибурукай сад галачиз масад жедач. Гьар гьина инсан хьайи­тIани, адаз инсанвилин пак буржи чир хьун лазим я.

Жувавай жув дуьз тухуз алакьдай, эдеблу инсан вич-вичелай арадал къведач. Са бязи диде-бубайри лугьудайвал, хъсан ахлакь авай инсанар арадал атун патал муаллимрини­ диде-бубайри, лап устIарри, пешекарри хьиз, санал кIва­лахна кIанда.

“Перестройкадин” вахтунда  неинки советрин 70 йисан девирда арадал атай хъсан адетар дибдай чIурна, гьакI асирралди чи халкьдиз хас яз хьайи адетарни тергна. Дашбашчиярни тарашчияр гзаф хьанва. Ягь-намус  квадарна тапаррал­ди кьил хуьзвайбур гьикьван ава? И какахьнавай девирда Къурбан муаллимдин ктабрикай гьар са касдиз куьмек жеда.

Сир туш, лезги чIаланни литературадин тарсар къенин аялриз са акьван виле аквазвач. Инал заз чIехи пай тахсир диде-бу­байрин хиве аваз аквазва. Хайи чIал кIан хьун ва ам хуьн эвелни-эвел чIехибурун неинки мецел, гьакI рикIени хьун лазим я.

Милли дувулар, милли руьгь авачтIа, инсандин рикI буш я. Дувулар авачтIа, вуч амукьзава? А бушлух квелди ацIурин? Ду­вулар галачир тар экъечI тийидайвал, аялдикай тамам ин­сан хьун патал гужлу дувулар, халкьдин чIал, культура, адетар, тарих чир хьун герек я.

Гьаким Къурбанан эсерар — гьикаяяр, повестар ва романар­ программадик кватIани, квачтIани, за абур 5-11-классра кIелза­­вай аялриз, методикадин жуьреба-жуьре къайдаярни амалар ишлемишиз, хайи литературадиз сиягьат ийидай хьиз, чирзава.­

“Ракъинин муг” романдай чIукар кIелун ва чирун патал 3 сят чара авунвай. Им гьам эсеррин кьадардал, гьам серфзавай вахтунин жигьетдайни лап тIимил я. Амма гила лезги литературадин сятерин кьадар генани тIимил хьанва. Ихьтин чIехи эсеррин манадин гъавурда гьатун муаллимриз ва аялриз четин жезва. Заридин гьи эсер къачуртIани, ам халкьдин яша­йишдин шикилрив, жегьилрин месэлайрив, гьуьрметдинни ­мергьяматдин гьиссерив ацIанва. Методикадин цIийи ктаб ­писателдин ва алимдин тербиядин рекьяй авунвай ахтармишунрин мадни кьакьан кукIуш хьиз я.

Литературадин тарсар гьар са муаллимди урус литературадихъ галаз сих алакъада аваз тухвана кIанда, лугьузва авторди. Чехрин муаллим, алим Ян Амос Коменскийди, клас­с­да­ тарс тухунин бине эцигай касди, гьеле XVII асирда мектебдиз гьахьдалди аялрин вилик  чIал гегьеншарунин месэла­ эцигнай­. Вичин “Дидедин мектеб” ктабда ада аялрин чIал гьи тегьерда ус­таддаказ гегьеншардатIа, гьадаз талукь суалдиз жаваб гузва­: “Инсан ва гьайван сад-садавай кьве кьетIен­ви­лелди, шаксуз­, чара жезва: акьулдалди ва чIалалди. Акьул ин­сандиз вич паталди герек я, чIал — патав гвайбур патал”. Гьавиляй кьве тереф­ни вилив хвена, гьам акьул, гьамни чIал гегьеншару­нин къайгъу чIугуна кIанда. Къурбан Халикьовича гьа и рехъ хвенва.

Ктабда авторди гегьеншдиз ФГОС-дин истемишунрикай менфят къачудай литературани ганва, тарсуна тербия гудай къайдаярни къалурнава.

Муаллимди лугьузвай гьар са гаф дуьздаказ ишлемишна­ кIанда. Гаф луьледа авай гуьлле хьиз я, ам гьикI галукь­датIа, чалай аслу жезва. Тербия гун — гьамиша герек, важиблу, эхир авачир гьерекат, суьгьбет-насигьат, чешне-тарс, гаф-чIал я.

Сегьерханум Османова