Эхиримжи вахтунда чи бязи рухвайрини рушари, чпи хайи чIал гуя герек тушир “эчIелрикай” михьзавайди я лугьуз, чпин саягъдин “реформаяр”, “цIийивилер” лугьудайбур теклифзава.
Алатай йисан эхирра Махачкъалада, Р.Гьамзатован тIварунихъ галай Милли библиотекада, чIехи алим, фольклорист, публицист, милли печать арадал гъунин сифте жергеда акъвазай Гьажибег Гьажибегован 120 йис тамам хьуниз талукьарна кьиле тухвай мярекатдални чи са бязи “чIалан михьивилин женгчийри” Гьажибег Гьажибеговакни чи чIалан бинеяр хуьнин карда гунагьар квайди къейдна, лезги чIал, гежел вегьин тавуна, патан чIаларай атанвай “эчIелрикай” михьи авунин тапшуругъ (буйругъ) гана. Иллаки “-миш” суффикс квай гафарикай.
А мярекатда кьилин доклад авурдини, газетда гзаф кхьизвайдини жув хьуниз килигна, гьа йикъалай зун бегьем залан суалри тIушуниз гатIунна.
Гьажибег Гьажибегова чи халкь жуван чIалал савадлу авун патал чIугур зегьмет, женг ам паталди гьакъикъи “гъазаватдиз” барабарди хьайи адан бахтсуз кьисметдини, гьакьван куьруь хьайи уьмуьрдини субутзава. Несилри адаз гуьмбетар хкажун лазим тирла, тегьнеяр ягъун, зи гьисабрай, игитвал туш, жуван ирсиниз аксивал авун я.
ЧIехи алимар-лингвистар тир Мегьамед Гьажиева, Букар Талибова, Ражидин Гьайдарова, Унейзат Мейлановади, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова ва масабуруни давамарайди Гьажибег Гьажибегован ирс, рехъ тушни бес!
100 йис тамам хьун чи халкьди къейд авур “Лезги газет” (адал вичин тарихда “ЦIийи дуьнья”, “Социализмдин рехъ”, “Коммунист” тIварарни хьана, са тIимил вахтунда “Дагправда” газетдин дубляж язни акъатна) Гьажибег Агьмедханович хьтин касди хкажнавай гуьмбет я! Къадирлу халкьди а гуьмбет эбеди яз хуьн патал вири мумкинвилер желбда!..
Милли чIалал чун, лезги халкь, савадлу жез, милли азбука туькIуьрна, а гьарфаралди газет чапдай акъудай вахтунилай гатIунайди рикIел хуьн кутугнава. Сифте араб, латин, ахпани кириллицадин гьарфарикай (знакрикай) менфят къачуна, чи сесер кхьинра къалурдай алатар арадал гъана. И карни, лугьудайвал, регьятвилелди кьиле фейиди туш.
Лезги чIал дериндай ахтармишунин илимдин кIвалахни яргъал йисаринди туш. ХIХ асирда Урусатдай атай чIехи алим П.Усларахъ галаз санал кIвалахай Къазанфарбег Зульфикъаровалай гуьгъуьниз чи чIал ахтармишунин, ам къайдадиз гъунин кар гъиле кьурди мад гьа Гьажибег Гьажибегов я. ЧIалан илимдин къанунар тежрибада (уьмуьрда) тестикьарун патал милли чIалал сифтегьан чешнеяр (хабарар, фельетонар, шиирар, гьикаяяр, драмадин эсерар, критикадин макъалаяр, рецензияр) кхьена, газетда чапна, ктабар акъудна. Акьван чIавалди чахъ авайди рахунин чIал тир. Сад-кьве лап савадлуда чи чIалал чпин эсерар кхьена. Чаз азбука, ктабар, газетар арадал гъайилани, чIалан илимдив эгечIдай мумкинвал анжах Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз хьайидини фикирда кьуна кIанда. Яни чи чIалан илим халисандаказ арадал къвез Мегьамед Гьажиев хьтин къагьриманди урус ва лезги чIаларин чIехи словарь чапдай акъудна, чаз багъишай 1950-йисарилай башламишна. Им бес гьакьван яргъи рехъ яни?
Эгер “Социализмдин рехъ”, “Коммунист” газетрин чинра чапнавай материалрин чIални къенин йикъарин “Лезги газетдин” чинра авай чIал гекъигун хьайитIа, чаз чи чIалан илимда, чIал кхьинин ва виликди финин карда кьиле фенвай дегишвилер гъилерал алай тупIар хьиз аквада. Яни гьа чIаван чIала, гила лугьузвайвал, гьихьтин “эчIелар” гьикьван авайтIа, гила вуч аватIа, чир хьун мумкин я. ЧIалар гекъигун, дегишвилер кьатIунун гьар садалай алакьдай карни туш эхир! Анжах чIалан алимриз, чIалал кхьизвайбуруз, адал ашукьбуруз и кар акун мумкин я.
ЧIал аламатдин алем (океан хьтин) тирдакай гзаф алимри лагьанва. За тикрарзавач. Амма дуьньядал са чIални маса чIаларихъ галаз алакъада авачирди я хьайиди туш, я женни бажагьат ийида. Гафар шейэрихъ, (затIарихъ) вакъиайрихъ, крарихъ галаз алакъалу яз арадал къвезвайди я. ЗатIар квахьда — гафарни (тIварар) квахьда. Лап мукьва мисал: колхозар амай кьван чаз а гаф виридаз чидай. Колхозар тергна — ван жезмач а гафни.
“Ваучер” низ ван хьайиди тир? Гъана чаз а суьгьуьрдин тарашчи-луту! “Интернетди” чи чIалаз гъанвай кьван гафар вуч я! Эвез жедатIа абур лезги чIалалди? Гьикьван вахт кIан жеда?..
ЦIийи гафар неинки цIийи затIари, гьакI гафунин жуьреба-жуьре кIусарини арадал гъизвайди виридаз чида. Чебни чи рахунра фад-фад арадал къведа. Сада-сад фад гъавурда тун патал, куьруьз-яцIуз рахун патал.
Чи чIала “-миш”, “-суз” ва ихьтин маса суффиксар галаз арадал атанвай гафар булдиз хьун инсанрин рахунрихъ, келимаяр фад лугьунихъ ва нетижадив (акьулдив) фад агакьариз алахъунихъ галаз алакъалу я.
Кьуру ихтилат тахьун патал зун чи классикрин яратмишунра и суффиксар квай гафарикай гьикI хийир къачунватIа килигуниз мажбур хьана.
Кьуьчхуьр Саид
Садбуруз къизил, садбуруз гимиш,
Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш.
Дуьнья! Вун нивди хьанва гуьруьшмиш?
* * *
Къаралмиш хьуй ихьтин девран,
севдуьгуьм!
* * *
Дидедин рикI къарсатмиш я, къарсатмиш,
Ивид вире шумуд унва на къирмиш?..
Етим Эмин
Гимишдин пул дуьзмишна на яхада…
Уркуьтмиш жез, къекъечIда вун…
* * *
Етим Эмин, затIни течир аял хьиз,
Алдатмишиз кIанзавани ваз, гуьзел?
СтIал Сулейман
На лугьудай гафун тегьер
Жеч ярамиш, алагуьзли.
Валлагь, и зи багъдин бегьер
Хьанвач дигмиш, алагуьзли…
Хуьруьг Тагьир
Шамамайрин элкъвена шиш,
Ажеб багъда хьанва битмиш,
КIантIа фена ая дадмиш,
Ширин я гьа шекер хьтин…
Шагь-Эмир Мурадов
Алахъда зун, кIватIна дерин фикирар,
Ишигъ гудай цIарарин кIунчI дуьзмишиз.
Кхьиз абуруз лайих авай шиирар,
Зегьметчийрин уьтквемвилиз алхишиз…
Лезги Нямет
Битмиш жеда агъзурралди
Мягькем шумуд затI…
Байрам Салимов
Яшамиш хьун вуч хъсан я…
* * *
— “Суз” квай гафарни чи классикадани, чи гьар йикъан рахунрани тIимил гьалтзавач.
Икьван инсан бахтсузвилик хьайила…
Кьуьчхуьр Саид
* * *
Мецел гъиз тахьуй гафар герексуз…
Шагь-Эмир Мурадов
* * *
Хабарсуздиз фена жегьил яшарни…
Забит Ризванов
* * *
“Миш”, “-суз” суффиксрикай “азад” жез алахъайтIа квез ухшар жедатIа яраб и шиирар? “Яша” хьун вуч хъсан я” кхьидани? Амма “-миш” чиди туширди хьиз, “яша”-ни чиди туш эхир. Гафунин са пай «чIуруди» яз, муькуьди “къениди” яни бес?!
ИкI эгечIиз хьайитIа, чи чIалаз араб, туьрк, фарс, урус ва гьакI маса чIаларай атай гафарни, “эчIелар” яз, чукурна кIандани?..
Амма А.Гуьлмегьамедова кхьенвай “Лезги чIалан словарда” (М-къала. 2003-йис) “А”-дилай гатIунзавай са чинал алай 27 гафуникай 2 гаф хсуси лезги, чебни нугъатдинбур тирди къейднава!.. Михьи ая чIал “эчIелрикай”!
Гьуьрметлу чIалан “цIийи женгчияр”, чIал хъсанарун патал теклифар гун пис кIвалах туш. Гьич са устаддизни вичин эсеррин чIал усалди, шитди хьана кIанзавач. И жигьетдай чи халкьдин тарихда Етим Эмина авунвайди — араб гьарфаралди лезги чIал рахурун — игитвал тушни! Чав гилани гвайди сифте нубатда гьадан чIал я!
Алай аямдин устадри гьа авай гафарив цIийи тегьерда ван ийиз тазва. Месела, шаир Шихнесир Къафланова “вахтунин зенг” ибара кардик кутунва. Адетдин гаф — “зенг” гьакъикъи чан алай къашуниз, руьгь рахурдай образдиз элкъвенва. Амма “ван” араб гаф, “зенг” фарс чIалай атайди я.
Мисалар мадни гъиз жеда. Амма чи метлеб сад я: алазни алачиз, герек авачиз чIалак, гафарик хкуькьуни, жуваз са артух течир (чин тийир) крара тIуб экъуьруни вуч арадал гъидатIа аннамишзавани куьне, жанабияр?! Хирде-хуруш, къайдасузвал, кьил кьилелай алудун, дуьззавайди чIурун…
ЧIала, чан алай селди хьиз, вичин рехъ вичи тайинарзавайди я. ЧIал чи руьгь я, чи кьилин девлетрикай ва яржарикайни сад.
Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор
