Эбеди ирс
Вичиз хуьруьнни планетадин шаир лагьанвай Расул Гьамзатован 100 йисан юбилей чIехи вакъиа яз къейдзава. За шаирдин гзаф эсерар жуьреба-жуьре йисара лезги чIалаз элкъуьрна. И поэма шаирди вичин 80 йисан юбилейдин вилик кхьейди я. 2014-йисуз шаир-таржумачи Шапи Къазиева ам урус чIалаз элкъуьрна, гьа йисан 10-сентябрдиз акъатнавай “Дагъустандин правда” газетда чапнава. А чIавуз Каспийск шегьерда, “Москва” кинотеатрда шаирдин уьмуьрдинни яратмишунрин рекьиз бахшнавай “Расул Гьамзатов. Зи Дагъустан. Исповедь” художественно-документальный фильмдин презентацияни кьиле фенай. “Вахтар ва рекьер” поэма шаирди вичин кьисметдин мана-метлеб ачухарзавай чIехи эсер я. За ам гила, шаирдин 100 йисан юбилейдиз, лезги чIалаз элкъуьрна. КIелдайбуруз и эсердай неинки са Расул Гьамзатован, вичи лагьайвал, акьван дуьнья акурдан, гьакI санлай чи халкьарин ва Ватандин кьисмет гьихьтинди хьанатIа, шаирди авунвай дерин гьиссерин веревирдер жагъида.
Тарих гьакI рекьер атIун туш, уьмуьрдин тарсар дериндай аннамишун герек я. ГъалатIар тикрар техйидайвал. Алай девир лагьайтIа, адан девирдилай регьятди туш…
Мерд Али Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник
___________________________________________________
Вахтар ва рекьер
(Поэма)
Шапи Къазиеваз бахш авун
Ацахьнавай дагьарра гьайванди вагьши
Я рехъ ачух жагъурда, я ажал вичиз…
(Магьмуд)
1
Живеди кьур дакIардай малум жезва югъ.
Декабрь я, ада заз ийизва хабар
Зи дурнайриз мадни зун хьанвайди мукьва,
Рекьизни зи амач вахт элкъведай кьулухъ.
Алфавитдиз булвилелд гана за азаб,
Агакьдалди “а”-дилай “ш” гьарфунал кьван.
Шапи, кьелечI хьанва зи календарь гьикьван,
Эхиримжи чар кума зи вилик, туш таб.
ЧкIана зи хиялрин къелеяр кьакьан,
Абурун руг гарариз хьанва лап кьезил.
Гатфарар гвай са чIавуз нурарин къизил,
Ашкъидив рикI ацIуриз, алудиз тIурфан.
Гьуьлуьн яцIу ятари авунва кужум
Гьа ятар кьван булвилелд алатай йисар…
Ингье декабрь. Вахт хьанва… Ваъ — чIугвадач цIар!
ХъуьтIуьз зун гьич гьазур туш, нукьсан я малум…
2
Зун гьазур туш. Кьуьд рикIел алач зи ерли,
Абиссинриз саламар ракъуриз шадлу.
Зи кхьинрин тахтунив агудмир шаклу
Арачияр, вахтар гуз гьазур эбеди.
Къуй цIурурай зун йифе, кудай саягъ шем.
Руьгьда тIимил амач зи зегьемлу нурар.
Мад рекьериз фин патал яда за пурар,
Духтуррин гаф кваз такьаз, тегъиз абурун тIем.
Рехъ дегишун зун патал кIвалах туш четин.
Анжах мотор куьгьне я, цIранва чархар…
Гьинихъ катдай зун ихьтин лемкьедин юкьвай?
Ахьтин рекьи бахтунихъ тухун туш мумкин.
КIан хьанай вахт дадмишиз — амазмай ам кал.
Дигмиш хьана — тIуьна ам, хабар тушиз заз.
ТIуьр чIавузни гадарна, тахьана жакьваз,
КтIанвайди гьалтнавай, нубат хьайила, зал.
Чан алани, алачни — авач гьич хабар.
КIанивилин эхирдин матчда зун кумукь
Авурди заз аян я, варарин кьулухъ
Кьил кьунва за жив алай, лацу хьанвай чIар.
3
Кьуьзуь, лацу хьанва зун, са кар яз себеб,
Тапанбур тир незвай за чуьхверар ширин,
Начальникрин ацукьна суфрайрихъ къалин…
Масадаз ваъ, гила за жуваз гузва себ.
Сух жезва раб, сух жезва, гуз тIални азаб,
ПичIи кьуру гьайифрин, са затIни техжер.
Жуваз мукьва авуна руьгьер эйбежер,
Чир тавуна керчеквал ва вуч ятIа таб.
Шефтелди хьиз, ашкъиди авунай зи цуьк,
Авуддалди кIурарик инсафсуз харци.
Чи арадай поезд физ хьана, квай парцик,
КIанида заз эвериз, аламайла тек.
Къарсатмишна зенгер за вокзалдин вири,
Поезд къвазна, лам хьтин, акур къайи мурк.
Ялна вилик, рум гана гагьни терс кьулухъ,
Амма поезд юзанач, къван хьана кIеви.
Гьаданди ятIа и тахсир — кузва экв яру.
Рехъ агална. Дежурный кис я, рази яз.
Кьулухъ гала зи бахтсуз ватан Россия,
Каренина хьиз, рельсерал ярх хьанва цIуриз.
4
Вич ксуда лагьайди ракьун рельсерал
Режиссер я аквазвай чиркин сегьнедин.
Адахъ галай къучийрин гуругь нянедин
Са куьнлайни элкъвенач, яцI гъиз нефсерал.
Гьарай туна кьуд пата къачагъри зирпи:
“Дзержинский, ви вахтар амач гила мад!
Чи вахт хьанва, кIанивал кIур яда азад!..”
Маса гана авай кьван багълар чи пIинид.
Законарни кхьена чун патал цIийи,
Чпин саягъ гара тваз эгечIна шивер.
АкI гьална хьи, гьич агал хъхьанач сивер.
Тахсиркарар? Ваъ, авач гьич зиян гайид…
Беловеждин тама икI куьлгедик къалин
Чпин саягъ язавай биллиард — шарар.
Гьарма санихъ алудна лишанар-цIарар
ЦIувад республикадин, гел чириз чпин.
За кIватIзава а чIаван хиялрин серин,
Булутар хьиз къарагъай вирерай чIулав.
Гагь абуру къачузва терсвилин ялав,
Къални гьуьжет жедай хьиз кимерал хуьруьн.
5
Чидач, валлагь, чидач заз, им гьихьтин я жив,
Чи дагълариз гъайиди икьван терс саврух.
Ам вахт тир жед, гьакьван вич рикIериз савух,
Чинеба чал гьужумна, гила гузвай къив.
Зи рикIел вуч чIулавбур ала айнаяр? —
Алатай вахт экуь я гвайдалай патав.
Гьи гумади кьунватIа зи къулни зи къав?
Вилик вуч ква? Аквазвач. Вири чIагьна я.
Цавалайни хъуьрезвач рикIиз хуш экв гудай са гъед.
Ни гуда, лагь, илгьамдиз и йифе къилав?
Маса жуьре гъед ава, цава тваз хашлав,
Къурху гузва вичини атIудай чи гьед.
6
Эхь, гъетерни къвердавай жезва лап куьлуь,
Дердийривай яргъа я инсанрин чилин.
Вахар ятIа, арайра гьатай чIулав кин,
Фадлай инихъ техфизвай сад-садан кIвализ.
КьатIар хьиз я пIапIрусрин, чIугваз, гадарай,
Фадлай инихъ зи камар тефенвай рекьер.
Хъвана, гадрай шуьшеяр жедай хьиз бекьер,
КIусар ама йисарин за жув шадарай.
Аруш хьанва жигъирар дагъларал гьикьван!
Маркар хуьзвай жуьре я гарарикай терс.
Зи гатфарив гъуьлягърин гвай хьиз я гьевес,
Ара-ара, къамчи хьиз, рахаз цIайлапан.
Хъуьр вегьей гъуьлягъдал жеда нурни наз,
Къуватдивни камалдив ахцIуда беден.
Амма намус инсандин, гумади куз къен,
Гъуьлягъдилай куьз чIулав ятIа, ви рикI хаз.
7
Лайихлувал чуьнуьх хьанва угъри хьиз,
Халкьар пара, тIимил ава инсанар.
Ашкъи — кIурук, гьуьрмет хьанва такIанар.
Амукьдани бес чун гьар сад дагъви хьиз?
Чинер, чинер, чинер гьикьван я пара,
Икрамзавай даим яцIу пулариз.
Ханни нуькер ярай санал чIулаври,
Нефс гьа чIавуз жен, белки, уьзуькъара.
Лув гудайбур вердишнава галчIур жез,
ГалчIур жербур аквазва заз цавара.
Кьилерикай хьанва кIвачер, вуч гьарай!
КIвачер ава кьилерилай машгьур жез.
Цуз заз лацуд. И какахьай дехмеда
Тахъванамаз четин я кьил акъудун.
Мумкин я зав акьул тIамил агудун.
Ваъ, бажагьат! Ичкидини куьмекдач…
8
Сагърай вири. Хьайиди хьана, алатна.
Бахтунин хъвер бамишарна цифеди.
Хирург ава жагъуриз заз эвездин
Сагъ цIийи рикI, куьгьнеди фад галатна.
А цIийиди къуй багъишрай масадаз,
Заз зи куьгьне, канвайди, лап мукьва я.
Адаз зи гьал, гьамиша хьиз, ахъа я,
Ашкъидикай хабар я зи са гьадаз.
Шикилчини ава вичин гъавурда:
Зи къаматда хуьн паталди жегьилвал,
Зи къуьнерал, чидай вуч я агьилвал,
Жегьилдин кьил эцигда зун машгьурдай.
Амма ахьтин кьил герек я масадаз.
МасакIа чир жедач абуруз кьакьанвал.
Виш кьилихъни дегишдач за, авайвал
Хуьда жуван гьа куьгьне кьил ахъадиз.
9
Сагърай куьнни, чархар и зи яшарин,
Асирда квел тIимил хьанач азабар.
Сиясатчи бязибуру гьисабар
Кьада, зун са куьз ятIани ухшариз.
Вуч ван къведа и зи цIийи япариз?
Уьлкведин чад кузвай тегьер цIийикIа?
ЦIийи вилер куьз жедатIа шерикар?
Эвез жагъур жедатIа и хъуртариз?
Пакам кьиляй алукьзамач сегьерар,
Зи хважамжам къакъудна гьи зинданди?
Кьуьд алатна, гатфар атуй майдандиз,
Зи гатфар мад батмиш жезва живера.
РатIрал йигар гатадайвал яцари,
Гатазва зи югни, тварар азадиз,
Вуч кьилел зи атанатIа ахъадиз,
Вири кьулухъ хъфизва а яргъариз.
10
Бубадин яш алудна за. ЯтIани
Къачуз хьанач адан яшдин деринвал.
И кардихъни ава себеб — четинвал,
Кьакьанвилихъ ялун рикIел атанач.
Зи таярикай хуьре ама Гьамид са.
Гьикьван халкьар фенатIа зи ЦIададай!
Авар чIалан шииратдин акада
Залай яшлуд авач. Биография агъмиша.
Лацуди яз, зи кьил кьамир гимишдай.
Шадвилери гъанач адал лацувал.
Къизилар ваъ, кIанивиляй бахтлувал,
Манияр за лугьуз хьана гьамиша.
А кьил таквар кьакьанвилин гурар хьиз,
Зи шииррин цIарар яру дуьзмиш я,
Несилриз зи патай рикIин багъиш я.
ХуьдатIа ам чидач, гьайиф, вахтар физ…
11
Мурсал-ханди — залум ханди, ваъ, акъуднач вилер зи,
Гуьзелбуруз, назикбуруз килигнатIан кIани кьван.
Цвални янач зи пIузарриз, пIузарриз хьиз Маринан,
Гзафбурун кIуднатIани шекер алай мецер за.
Ирчи Казак ракьараваз акъудайди я Сибирдиз,
Зунни хьана ана. Анжах пара ачух, азаддиз.
Батырая хьиз, манияр за лагьанатIан азгардиз,
Яцар — къанар вахканач за халкьаривай эхирдиз.
Я фейжанар вуганач зав, ацIурнавай агъудив,
Эльдарилавав хьиз мехъерик, эвез яру чехирдин.
Хочбаран за тарифарна, игитдин хьиз, магьирдиз.
Амма хьанач садани зун ялаврин цIув агудиз.
Гьич са югъни амач жеди тахьай зун туьнт гьуьжетра.
Машгьур хьана амалралди кьилиз ялдай датIана.
Амма Дантес чи дагълара зи къаршидиз атанач,
Ада, белки, рекьидай зун, гьат тавуна зегьметра.
12
ЦIемуьжуьд лагьай йисуз ханвачир зун гьеле,
ИкI акатнач сиясатрин гужарик.
Шад манияр лугьузвай чи лужари
Къанни цIерид лагьай йисуз гьар меле…
ЯхцIурни кIуьд. КIвалемай зи кхьинар.
ИкI атанач “космополит” тIамгъани,
“Авангардист” — чир хьанач няс нагъмани,
Вождунини авунач терс къехуьнар.
Зун Магьмуд туш. Ваъ, туш Магьмуд.
Чуьнуьхнач. Жуван Муи йифен чIавуз чинеба.
Патимат заз акун кумаз эквеба,
КьатIана фад, кьисмет я ам хуьнуьх за.
Са куьникайни амукьнатIа хажалат,
Гьихьтин шадвал, бахтар ада багъишна!..
“КIанивилин муьруьд!” лугьуз, алхишна!
РикIин рикI яз кьуна ада зун ала!
Хъсанвални, писвални бул акуна.
Сталин — вождь. Ахпа хьурна герексуз
Са затI, вични гьар са патай гьуьрметсуз.
Вождар шумуд фена, яд хьиз архунай.
“Кузькина мать” квахьна. Леонид Ильич,
Хуру — гъетер, шуьшедал хьиз коньякдин.
“Процесс пошел…” — Рехъ аватна шлакдиз.
Дегишвилер хьана рикIел текъвер гьич.
Вишералди кIватIал хьанва суалар,
Жагъин тийир са жуьрени жавабар,
Икьван гагьда вегьезва за жинабар,
Куьз ханачтIа зи рехъ бирдан юкьвалай.
Куьне гьуьлуьз вегь цуькверин хараяр,
Адан кIане ксанва зи мурадар.
Хиялрин таж, тийидай зи тIвар квадар,
Циферилай вине хьурай, чара яз…
Авар чIалай.
Таржума — Мерд Али Жалилован.
