Етим Эминни Мирзе Къазанфар… И ялцугъвидинни мамрач­видин такабурлу дуствилив ге­къигиз жедай дуствал чпин арада хьайи маса кьве кас лезги куль­турадин тарихдай чаз бажагьат гьатда.

Ялцугърал Севзиханан хизанда 1840-йисуз дидедиз хьайи Етим Эмин “чи вири” тирди гьар са савад­лу лезгидиз чида. Мирзе Къа­зан­­фа­­ракай лагьайтIа, ам Эмин кьван машгьур кас туш. Ам 1844-йисуз ги­лан Мегьарамдхуьруьн райондин Советский хуьруьн патав гвай кIун­тIал экIя хьанвай, са вахтара чувударни лезгияр санал яшамиш хьайи Мамрачар тIвар алай хуьре Зулфикъаран хизанда дидедиз хьана. Аквадай гьаларай, Къазанфара Ярагъ Исмаил эфендидин медресада чирвилер къачуна. Алкьвадар Гьасан эфендиди 1866-йисуз, Куьре округдин суддин мирзевал (мирзе  — гилан девирдин “секретарь”) туна, Кьиблепатан Табасаранда наибвал ийиз башламишайла, азад хьайи къуллугъдал Къазанфар эцигнай. Вичин къуллугъдиз ки­лигна, халкьдин арада “Мирзе Къазанфар” тIвар акьалтай мамрач­види са шумуд йисуз урусрин лингвист Петр Услараз лезги чIал ахтармишиз куьмек ганай, гуьгъуьнлай, 1871-йисуз, ада сифтегьан ­лезги азбука туькIуьрна, чапдай акъуднай.

Амма Къазанфаран виридалайни гьуьрмет авуниз лайихлу кар, чи фикирдалди, ада Етим Эминахъ галаз шаирдин лап эхир нефесдалди хвейи дуствал я. Вучиз лагьай­тIа, гьар са шаирдин кьетIенвал сиф­тени-сифте адан бажарагъдилай аслу ятIани, тежриба авачир жегьил шаир халкьдин арада машгьур шаирдиз элкъуьн ам гьихьтин культурадин гьалара, шартIара шаир хьиз “чIехи” хьанатIа, гьадалайни аслу я. А шартIар арадал гъизвайбур сифтени-сифте гьар са шаирдин къвалав гвай дустар я.

Къазанфар Эминан кьетIен дуст тир. ИкI лугьудай ихтияр чаз и мукьвара жагъанвай, 1877-йисуз Урусатдин пачагьдиз акси бунтара иштиракна лугьуз, Сибирдиз суьргуьндиз акъудай Мирзе Къазанфара шаирдиз кхьей са кагъазди ва ада Эминаз авур еке таъсирди гузва­.

А кагъаз гзаф йисара, чаз акван тийиз, чи вилик кваз хьана. Пара йи­сара филолог Р.И.Гьайдарован архивда аваз хьайи, араб гьарфаралди кхьенвай лезги шиирар авай альманахдин 2-чина авай кхьинар Къазанфара шиирралди кхьенвай гьа ка­гъаз яз хьана. Альманахдин копия 2009-йисуз акъатай “КIири­дай жагъай гъилин хатIарин шииррин альманах (XVIII-XIX асир)” тIвар алай ктабда авай, амма, гьайиф хьи, а ктаб чапдай акъудай ксарилай альманахда авай араб гьарфаралди кхьенвай са шиирдайни тамамдаказ кьил акъудиз алакьнач. И кар себеб, яз ана авай Къазанфара Эми­наз кхьенвай шиирни абуруз акунач…

Лезги культурадин тарихда важиблу вакъиа тир а шиир, гилан лез­ги алфавитдин куьмекдалди кхьин хъувуна, сифте яз чна инал гузва:

 

Веси гваз, (на) дустар мийир тIун айиб, —

Фелекдиз1 писди инсан я дуьньяда.­

Шингъардин2 къаншарда лекIвенз3  гьар са тIиб,

Лачин4, тайгъун5 перишан я дуьньяда.

 

Авач и дуьньяда, гайитlани чан,

Дуст я лугьуз рекье чир жедай инсан.

ЧIур тахьана вучда ихьтин пис заман:

Са(д)-садавди пис душман я дуьньяда.

 

Дустари са-садан атIуда дабан,

Къаст авач са(д)-садав туькIуьз гьич садан,

Агалтна са(д)-садахъ нехирбан, чубан.

Дилиярин хупI девран я дуьньяда.

 

Чинал рахаз гьар сада(н) мез гуьзел я,

Килигайтlа, рикlер6 адал бедел7 я.

Халкьа(рин) арада им са месел я:

Дере хелвет туьлки8 хан я дуьньяда.

 

Эй Дили-Вирана9, къелем яхъ  гъи­­­ле,­

Душманарин чанда тваз са велвеле.

Бес я ваз дуьньяда Эмин дуствиле —

Фасигьвилиз10 ам Шагьбан11 я дуьньяда.

Чна эхиримжи вахтара кьиле тухвай ахтармишунри къалурзавайвал, и эсер альманахдиз кхьей кас Эминан девирда Бахцугърин хуьруьн фекьи хьайи малла Алихан я. Шиирдай аквазва хьи, ам Къазанфара туькIуьрнавайди — ана а девирда вири савадлу лезгийриз чидай адан тахаллус (кхьинра гудай лакIаб) “Дили-Вирана” ава. И кардилайни артух чун гьейранардай кар ам я хьи, шиирдин манадай, чи фикирдалди, ам Къазанфара Эминан “Дустариз” тIвар алаз машгьур тир шиирдиз кхьенвай жаваб яз акъатзава. Эминан “Дустариз” шиир ихьтин бендинилай башламиш жезва:

Хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари,

Шукур Аллагь, хъсан я лагь дустариз.

ТIалабирди чпивай зи къастари

Хийир-дуьа, игьсан я — лагь дустариз.

И бендина, “хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари” лагьана, Эмина­ вичин патав гьалдикай хабар кьаз те­къвезвай дустар айибзава ва абурувай, веси яз, “хийир-дуьа, игьсан” авун тIалабзава. Чаз гьатнавай Къазанфаран шиирдин сад лагьай цIар­цIе ада Эминавай, дустариз кхьей “веси гваз”, адалди вич хьтин дус­тар­ айиб тавун тIалабзава. Мам­рачвиди­вай и тIалабун са дуьшуьшда ийиз жедай: эгер ам вич ва маса адаз чидай шаирдин халис дустар Эминахъ агакь тийидай шартIара, яни абур ахьтин мумкинвиликай магьрум тир шартIара аваз хьа­найтIа.

ШартIар гьахьтинбур тирди эсердин манади къалурзава. Бунтар жедалди Куьреда вилик-кьилик квайбур тифлисви князь Орбелиани, ярагъви Исмаил эфенди, алкьвадарви Гьасан эфенди, эсердин автор­ мамрачви Мирзе Къазанфар ва гьабурун танишарни ярар-дустар тир. Къалар акъатайла, абурун чIехи пай къуллугърилай алуднай, парабур дустагъриз ва суьргуьндиз ре­кье ту­най. Мирзе Къазанфара ши­ирда лугьузва: къенин девир вич хьтинбурун девир туш, вучиз ла­гьайтIа къе дуьньяда “дилиярин хупI девран я”, къе “дере хелвет туьл­ки хан я”. Эхиримжи келима са гаф рифма патал дегишарнавай туьр­кверин мисал я. И мисалдалди­ Къазанфара лугьузва: шиир кхьей вахт, заз чидай “асланар” хьтин итимар Куьредай акъудна, а чкадин чIе­хибур “си­кIер” хьтин ксар хьайи вахт я.

Ахьтин вахт 1877-йисан бунтарилай кьулухъ алукьнай. А чIавуз бунтарин иштиракчияр сифте дустагъра туна, ахпа гьанай суьргуьндиз акъудайди тир. Абуруз дус­тагъ­рай кагъазар кхьидай ихтиярар авайди тушир. ГьакI хьайила, Эминаз жаваб яз туькIуьрнавай шиир Къазанфара вич суьргуьндиз акъудайла ва кагъазар кхьидай ихтияр хьайила, кхьейди яз акъатзава. И карди, Къазанфар суьргуьндиз акъудайлани, Эминанни адан арада кагъазар хьайидан патахъай шагьидвалзава.

Мирзе Къазанфара Сибирдай кхьей кагъазди Етим Эминаз еке таъсир авуна. И кардин патахъай и мукьвара чи гъиле гьатнавай араб гьарфаралди кхьенвай Эминан “Дуьнья гургьагур” тIвар алай шиирдин пешекарриз къедалди тийижир кьве вариантди шагьидвалзава. Абуру кьведани Эмина а шиир вичин дуст Къазанфараз жаваб яз, гьадан кагъазда авай поэзиядин образар (лачин, тIиб, нехирбан, чубан, делийрин девран…) тикрар хъувуна ва абур кIелдай касдиз мадни екез эсер ийидай жуьредиз элкъуьрна кхьенвайди къалурзава.

Чаз гьатнавай вариантрикай сад филолог Р.И.Гьайдарован альманахдин 199-чинай ва муькуьди Гъ.М.Садыкъидин архивдай я. Ши­ир­­дин кьве вариантдайни “Дуьнья гургьагур” шиир вичин тахаллус Ди­ли-Вирана тир касдиз, яни Мирзе Къазанфараз, кхьенвайди якъиндаказ аквазва. Икьван чIавалди чаз чизвай “Дуьнья гургьагур” тIвар алай шиирдин вариантра а тахаллус “ди­ли-дивана” келима хьиз кхьенвай, гьа са чIавуз а келимадик вучтин мана чуьнуьх хьанватIа, гьадаз къедалди садани фикир ганвачир.

Герек тир и баянар гайидалай кьулухъ “Дуьнья гургьагур” тIвар алай эсердин гила вирибуруз чизвай, 1960-йисуз А.Гь. Агъаева акъу­дай вад бендиникай ибарат тир вариант, адак квай гъалатIар гила чи гъиле гьат хъувунвай вариантрин куьмекдалди, чна фикирзавайвал, хкудна, кIелзавайбуруз теклиф­зава:

Дуьнья гургьагур

 

Дилийрин девран я дуьнья гургьагур12,

Гьар са буба гачал хан я дуьньяда.

Инсанар хьайила хебни жанавур,

Дугъриди13 игридаз14 кван15 я дуьньяда.

 

Эй Дили-Вирана, хьанава — тамаш:­

Кихрекай агъсакъал16, керекул — юзбаш17.

Лачин — туьлек18, тарлан тхьайила яваш,

ТипIрез агъавализ кIан я дуьньяда.­

 

Фагьум ая вуна, вун я хьи устIар19:

Нехирбанни чубан хьайила дустар,

Чанахъ, чанта санал вегьин яз20 къастар, —  

Кьвед санал хьайила, чан я дуьньяда.

 

Вучда дустуникай дабан атIудай,

Мез кIуьгьуь яз, рикIи серки21 хьиз  кудай22?

Сада-садан рекье азиз23 чан гудай

Чун гьа Рабиъни Салман24 я дуьньяда25.

 

Етим Эмин, дуст акурла, жеда шад,

Гьич са чIавуз вичин дустар такьаз яд26,

Эвел-эхир пуч жеда вири са-сад,

Амукьдайди са тIвар, ван я дуьньяда.

 

Эминан и шиирдай аквазва хьи, вичин гьалдикай хабар такьур, ада­лай­ аслу тушир шартIара авай мам­рачвидилай шаирди гъил къачуна ва адаз лагьана: идалай кьулухъ “Етим Эмин, дуст акурла, же­да­­ шад”. Эмина дуст Къазанфар вичиз мад ахквада лагьана умуд ийизвай…

Етим Эмина мамрачви Къазанфараз кхьей и жавабдин кьуд ла­гьай­ бенд бунтарикай шаирдин фикиррин гъавурда акьун патал иллаки метлеб авайди я. Ам ихьтинди я:

 

Фагьум ая вуна, вун я хьи устIар:

Нехирбанни чубан хьайила дустар,

Чанахъ, чанта санал вегьин яз къастар, —  

Кьвед санал хьайила, чан я дуьньяда.

 

И бенд Къазанфаран шиирда авай и кьве цIарцIиз жаваб я:

Къаст авач са(д)-садав туькIуьз гьич садан,

Агалтна са(д)-садахъ нехирбан, чубан.

Чаз чиз, и кьве цIарцIе бунтара иштиракай, чпихъ ниятрин садвал тахьай ксарилай Къазанфара Эминаз шикаят ийизва. И гафариз жаваб яз, Эмина лугьузва “вун я хьи устIар”, яни вунни абурун арада авай кас тир ва ваз чир хьун герек тир: дуьз нетижа хьун патал халкьдин кьиле авай ксар (нехирбанни чубан) сад ва абурухъ чпин мумкинвилер (чанахъ, чанта) сад ийидай къастар хьун герек тир.

Чна инал Эминан шиирдикай авур гъвечIи ихтилатди къалурзава хьи, Эминан са бязи эсеррин гъавурда дуьз акьун ва лезги культурада адан роль тайиндаказ чир хьун патал Къазанфаран шиир важиблу делилрин чешме я. Мисал патал, чаз а шиирдай Мирзе Къазанфара вичи вичиз лагьанвай “Бес я ваз дуьньяда Эмин дуствиле…” келимади неинки чи вилик шаирдин гуьрчег къамат ачухарзава, ада гьакIни, Эмин лезги культурада кьилин чка кьунин рекье авайла, ам а кардиз кутугнавай дустарин арада хьайидини къалурзава…

____________________________________

1  Фелек — гъуцар, цавар, кьисмет.

2  Шингъар — катран жинсиникай са къуш, орфографиядин гафарганда “шангъар” яз тестикь хьанва. (урусдалди: “кречет”).

3  ЛекIвенз — “рахаз” гафунин мана авай нугъатдин гаф.

4  Лачин — лацу кард.

5  Тайгъун — лацу чинеруг.

6  РикIер — рикIер(ин).

7  Бедел — эвез.

8  Туьлки — туьрк чIалара и гафуниз лезги “сикI” гафунин мана ава.

9  Дили-Вирана — инал “харапI хьанвай, барбатI хьанвай рикI”; мамрачви Къазанфаран лакIаб.

10  Фасигьвал — рахунрин иервал.

11  Шагьбан — Мухаммед аш-Шайбани (749-805), сифтебурукай сад яз, шариатдин къанунар къайдада туна ктабриз кхьей машгьур кас, Харун ар-Рашид тIвар алай халифдин девирда халифатдин меркездин къази хьайи.

12  Гургьагур — къайдасуз шад гьарай-эвер.

13  А.Гь.Агъаеван вариантда “дугъри” гаф, Р.И.Гьайдарован альманахдай ва Гъ. М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантра “дугъриди” гаф кхьенва. А.Гь.Агъаеван вариантда авай гаф а цIарцIе лезги чIалан къайдайрив кьадай жуьредани авач.

14  Игриди — тапарардай кас, чIуру рекье авай кас.

15  Кван — гъуьрч.

16   ИкI Р.И.Гьайдарован альманахда кхьенва, А.Гь.Агъаеван вариантда “Ких агъсакъал­ я” келима кхьенва, ам вилик квай цIарцIе авай “хьанава” гафунивни кьазвач, ада цIар­цIе герек тир слогрин  кьадардилай са слогдин тIимилни арадал гъизва.

17 Юзбаш (юзбаши) — хуьруьн кьиле авайди, са кIеретIдин чIехиди.

18 Туьлек хьун — инал “юхсул хьун”.

19 Фагьум ая вуна, вун я хьи устIар — икI Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай ва­риантда кхьенва, А.Гь.Агъаеван вариантда “Фагьум ая, стха, вунни хьухь устIар” келима ава. Вичи гьуьрмет ийизвай касдиз Эмина “хьухь устIар” лугьудачир, ада “вун я хьи устIар” лугьудай. ГьакI хьайила Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантда и цIар кхьенвайвал дуьз аквазва.

20  “Я” гафунин чкадал “яз” гаф чна кхьенва — икI авуни цIарцIикай дуствал вуч ятIа къалурзавай цIар ийизва.

21  И гаф “серки” хьиз Р.И.Гьайдарован альманахдай ва Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантра кхьенва. А.Гь.Агъаеван вариантда адан чкадал “сиркед” гаф ала. Дуьз “серки” гафунин чкадал инал атIай “сиркед” гаф кхьин чаз Эминаз хас кар хьиз аквазвач.

22  ЦIар и жуьреда Р. И.Гьайдарован альманахдай ва Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантра кхьенва, А.Гь.Агъаеван вариантда цIар икI ганва: “Мез кIуьгьуь, рикIи сиркед хьиз кудай?” А.Гь.Агъаеван вариантда са слогни бес жезвач.

23  Азиз чан —  инал “жуваз багьа чан”. И келима Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантда кхьенва, А.Гь.Агъаеван вариантда адан чкадал “чпин чан” гаф кхьенва­. Инал “чпин чан” кхьин дуьз жезвач, вучиз лагьайтIа, чпинбур “чан” ваъ, “чанар” жеда.

24  Рабиъни Салман — “Дербент-наме” ктабда къалурнавайвал, Кавказ кьаз сифте атай арабрин кьиле хьайи ва гьа са рекье  — хазаррин меркез къачун патал чпин чанар гайи кьве дуст. Гьакъикъатда, аквадай гьаларай, ам Салман ибн Рабиа тIвар алай са кас тир. Арабри адакай кьве кас авуна чпиз “игитвилин” махар туькIуьрна.

25  ЦIар и жуьреда Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай вариантда кхьенва, А.Гь. Агъаеван вариантда и цIар икI ганва: “Гьа Рабеъни Салман жен чун дуьньяда”. “Жен” гафуни шиирдин рифма чIурзава, адан чкадал шаксуз “я” гаф хьун герек я.

26 Яд — жуванди тушир.

Мансур Куьреви