1957-йисан мартдин вацра “Дагъустандин правда” газетдин милли чIаларин дубляжрикай мад сад-садалай аслу тушир кьилдин газетар хъувуна. Лезги чIалал — “Коммунист”, авар чIалал  — “Баараб байрахъ” (“Яру пайдах”), къумукь чIалал — “Ленин ему” (“Ленинан рехъ”), дарги чIалални “Ленинна байрахъ” (“Ленинан пайдах”).

“Дагъустандин правда” газетди урус чIа­лал вичин рехъ давамарна. Урус чIалал акъатзавай жегьилрин газетдикайни “Дагъустандин комсомолец” (“Комсомолец Дагестана”) хьана.

Гьихьтин шартIари, себебри ихьтин кардиз рехъ гана? Кьилдин газетар тешкил хъувуна, хъсан хьанани — пис? Ихьтин суалриз садлагьана жаваб гуз хьун мумкин туш. Гьа­ви­ляй чун чи милли газетдин цIийи девирда къекъвезва. Тарихда а девирдал советрин халкь инанмиш камаралди коммунизмдин къурулушдихъ физвайдан тIвар атана.

Гьакъикъатдани 1957-йисуз чи обществода: экономикада, культурада, илимда, яшайишдин хилера, оборона мягькемарунин жигьетдай, международный алакъайрани — кье­тIен дегишвилер кьиле физвай.  Хейлин дегишвилер хъсанбур тиртIани, гзаф татугайвилерни, виливни хуьн тавур четинвилерни арадал татана туш.

Хъсанвилерикай садлагьана рикIел  къвезвайди чи общественный къурулушда демократиядин хейлин кьезилвилер арадал атун я. 1956-йисуз кьиле фейи компартиядин ХХ съезддал И.В.Сталинан “Культ личности” лугьудайдаз къимет гана, хейлин виликан къадагъаяр къуватдай вегьена, политикадин жигьетдай жазайрик акатай гзафбур гьахъдиз ахкъудна. Абурун жергеда чи  халкь­дин лап нуфузлу рухвайрикай сад хьайи Нажмудин Самурский, “Лезги газетдин” сад лагьай редактор, зурба ватандаш Гьажибег Гьажибегов, маса ксарни авай.

Маса хъсанвал чи алимри илимда къазанмишай чIехи агалкьунрихъ, космос муь­тIуь­гъарунихъ галаз алакъалу я. 1957-йисуз сифте яз Чилин шардилай чи спутникри лув гана, цавун бушлухриз инсандивайни лув гуз жедайди субутна.

Уьлкведа жегьилрин “Хам чилер къарагъарунин” женгер башламишна.  ЦIудралди цIийи шегьеррални хуьрерал, рекьерални муькъверал, заводрални карханайрал, ГЭС-рал, къаналрал чан къвез башламишна. Дагъустан гьам промышленностдин, гьамни хуьруьн майишатдин лап къудратлу ва гьакьван вилик фенвай илим, культура, образование, яшайиш авай республика тирди субут хьанвай. Чи республикадиз а чIавуз виридалайни жегьил ва цуькверин багъдиз ухшамиш макан лугьузвай. Кьуд пата жегьилрин зурба эцигунар (ГЭС-ар, шегьерар, карханаяр, газдинни нафтIадин мяденар, балугъчивилин майишатар, консервийрин комбинатар, чехирринни коньякрин заводар) арадал къвезвай.

ЧIехи Октябрдин революциядин 30 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, 1957-йисуз чи республикада кардик квай виликан СтIал Сулейманан тIварунихъ галай пединститут госуниверситетдиз элкъуьрна. Мад ва  мад дегишвилер кьиле физвай.

ЧIурувилерикай, четинвилерикай рахадайла, гьасятда а чIаван дуьньядин гьалар рикIел къвезва. 1956-йисуз Венгриядин Халкьдин республикада лап еке къал-къус гьатна, абур секинариз армия ишлемишна. Социализмдин лагерда авай Югославия, Китай, Албания хьтин уьлквеяр чавай хейлин яргъа хьана.

Хрущеван “оттепель” (“къуьруьгъуьм”) лугьудайда чи обществода низамсузвилинни къайдасузвилин гьалар артухарна.

Са тIимил вахтундилай “вад лагьай колонна” лугьудайдини, къецепатан махсус къуллугърин таъсирдик кваз, чаз зиянар гузвай къуватрал чан атана. Куьрелди, газетрин хиве и муракаб гьаларай, лап зурба ва четин везифайрай кьил акъуддай, халкь  цIийи агалкьунрал, гъалибвилерал руьгьламишдай, Ватан вири жуьре къурхуйрикай хуьдай несилар тербияламишдай рекьер, крар, мумкинвилер пропаганда авунин везифаяр туна. Информациядин майдан гуьтIуь ваъ, мадни гегьеншарна кIанзавай. Са газетдилай а крар алакьдачир.

“Дагъустандин правда” газетдин дубляжрин девирда, дугъриданни, чи районрай къвезвай информация тIимил хьана. Идакай чун виликни раханва. Милли чIалар хуьн, ахтармишун, литературадинни орфографиядин нормаяр, къайдаяр арадал гъунин крар виликди фенатIани, чкайрилай гузвай хабаррин кьадар лап тIимил хьана. Авторрин коллективарни “цIраз” башламишна. Йисаралди газетдиз са шиир, гьикая, очерк акъатунал вил алаз гьикьван акъваздайди я?

Газетдиз литературадин материалар лап кьериз-кьериз акъудзавай. Газет информациядин майдан я лугьузвай.

Ихьтин гьалар арадал атайди гьам пар­тийный, гьамни гьукуматдин къурулушрини гьиссна. Гьавиляй милли газетриз цIий уьмуьр, цIийи къуватар хгун къарардиз къачуна. ИкI 1957-йисуз сад авунвай “Дагъустандин правда” газетдин кьилин редактор Гь.А.Аликберов мад партиядин Дагъустандин обкомдиз хъфена, анайни илимдин кIвалахдал элячIна. 1968-йисуз “Дагъустанда социалистический революциядин гъалибвал” темадай илимрин докторвилин дережа хвена. Профессор Э.Т.Аквердиева къейдзавайвал, алимди кхьенвайди и темадай сад лагьай чIехи монография я.

1965-йисалай Гь.А.Аликберова ДГПУ-да тарихдин кафедрадин заведующийвиле, илимдин рекьяй  проректорвиле кIвалахна.

1974-йисан 13-майдиз ам вичин кIва­лах­дин столдихъ, садлагьана рикI акъвазна, рагь­метдиз фена.

Журналистдин, алимдин, государстводин чIехи деятелдин тIвар Махачкъалада са куьчедиз, Киркарин хуьруьн юкьван школадиз ганва. Махачкъалада ам яшамиш хьайи кIвалерин цлал рикIел хуьнин кьул (плита) алкIурнава.

* * *

1957-йисалай лезги милли газетдин цIийи девир башламиш хьайиди хьиз, адан кьилиз цIийи редакторни атана — Къази Къазиев.

Чна виликан нумрайра адакай гегьеншдиз суьгьбетнава. Гьавиляй тикрарзавач. Амма бязи алаваяр хъувун кутугнава.

А чIаван яратмишдай интеллигенциядин хейлин векилри шагьидвалзавайвал, Къ.Къ.­ Къазиев, вичизни аял чIавалай азиятар, азабар, магьрумвилер гзаф акурвиляй, газетдихъ галаз алакъа хуьз кIанз, патав атай вирибурухъ галаз хуш рафтар авур, абур яратмишдай кIвалахдиз мадни мукьва ийиз алахъай ксарикай сад хьана.

Исмаил Вагьабовичан патав яргъал йисара кIвалахай касди адан хъсан ерияр вири къачуна, давамарна. Газетдин редакциядиз гьакьван цIийи, кар алакьдай бажарагълу шаирар, писателар, алимар, пешекарар гъиз  алахъна.

Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимова рикIел хкизва: “Сифте яз зун адан патав 1957-йисуз, за гьеле офицер яз МВД-дин органра кIвалахзавай вахтунда атанай. Зун гзаф хушдаказ ва чIехи гьуьрметдалди кьабул авурдалай гуьгъуьниз ада зи шииррин гьар са цIар кIелнай. Ам зи гьар са  цIарцIив гзаф къайгъударвилелди ва поэзия лап дериндай чирдайди хьиз эгечIнай…”.

(“ЛГ”-дин 2000-йисан махсус ктаб.

38-чин.)

Б.Салимовакай чи газетда яргъал йисара культурадин отделдин заведующий (гила-редактор) хьана. И кардин кьилени а чIаван газетдин редактор Къази Къазиев акъвазна. Шаирди рикIел хкизва: “Къуьнерал капитандин чинер алай зун, генералдин патав физвай хьиз, адан кабинетдиз гьахьна. Ам къарагъна зи къаршидиз атанай. Гъил кьуна, хваш-беш авуна, ада ихтилат яргъай башламишнай.

— Гьелбетда, Ватандиз къуллугъ авун хъсан кIвалах я. Амма заз, Байрам, вун мягьтел жемир, ваз ихьтин са теклиф гуз кIанзава. И гаф лугьудалди вилик за вакай гзаф фикир авуна, за жуван теклиф жувалай алакьдай гзаф уьлчмейрай акъудна. Эхирни зун ихьтин нетижадал атанва: вун редакциядиз кIвалахиз атун лазим я. Заз аквазва вахъ алакьун авайди, вуна чи литература вилик тухудайди…”.

(Винидихъ тIвар кьунвай чешме).

И саягъда чеб газетдал Къ.Къазиева желб авурдакай рагьметлу Ражидин Гьайдаровани, Жамидинани, масабуруни рикIел хкидай.

“Газет зи уьмуьрда еке роль къугъвазвай, закай инсан ва пешекар хьуниз хейлин таъсир авур, иллаки заз инсанар, яшайиш чирай чешме ва муаллим я. “Лезги га­зет­ди” заз жуван бязи фикирарни халкьдив агакьардай, адахъ галаз рикIин сидкьидай рахадай мумкинвал гана. Са зун ваъ, зун хьиз ада “диндал” гъайибур газетдин ­мягькем чахчах гъиле кьуна, уьмуьрдин тик гурарай виниз хкаж хьайибурун сан гзаф я”.

(“ЛГ-дин 2000-йисан махсус ктаб.

48-чин).

А вахт рикIел хкуналди, Дагъустандин халкьдин шаир, вичини чи милли газетдин редакцияда жуьреба-жуьре къуллугъар бегьемарай Шагь-Эмир Мурадова вичин 80 йисан юбилейдин вилик заз суьгьбетнай: “За лезги чIалал акъатзавай альманахни кьиле тухузвай. (Сифтегьан нумраяр 1947, 1948, 1949-йисара акъатнай — М.Ж.). Адан ва лезги газетдин патарив а чIаван жегьил писателар: Къияс Межидов, Назир Агьмедов, Агьед Агъаев, Абдул  Муталибов, Мегьамед Къуруш, яшлубурукай Зияудин Эфендиев, Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир тупламиш хьана. Гьелбетда, жегьил къуватар кIватI тавуна жедачир. Чпин сифте чIалар гваз газетдиз ва альманахдиз, Дагъустандин радиодиз Байрам Салимов, Шихнесир Къафланов, Алирза Саидов, Кьасум Фаталиев, Имам Асланов, писателрикай Якьуб Яралиев, Мурадхан Шихвердиев, Межид Гьажиев ва масабур къвезвай…”.

(“ЛГ”-дин 2000-йисан махсус ктаб.

51-чин).

Гьа чIавуз газетдин редакцияда  яшлубурукай Къази Къазиева (редактор), Серкер Мингьажева (заместитель), Тагьирбег Алисултанова (жавабдар секретарь), Абдул­мутIа­либ Баламирзоева, жегьилрикай, чпикай гуьгъуьнлай тIвар-ван авай журналистар хьайи Агьмед Агьмедова, Ноябрь Ханкшиева, Мегьди Мегьдиева, Мирзебег Демирова, Гуьлбала Ханова, Манучар Яралиева, Сиражидин Селимова, Буба Гьажикъулиева, Абдулбари Магьмудова ва масабуру зегьмет чIугвазвай…

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов