Юбилей

Адан уьмуьрдин ре­къем­ри фикир желб тавуна тадач: 1820-1927-йисар. (Эвелан­ рекъемдал шак тегъиз­ алахъин, кьвед ла­гьайди­ жувал гуж акьалд тавуна­ кьабулиз жеда.) Кьуьчхуьр Саид дуьньядилай фена­ гьич цIуд йисни хьанвачир­, Алкьвадар Гьасанни ялцугъ­ви Ме­гьамед-Эмин (гуь­гъуьн­лай­ вичикай вичизни, вири халкьдизни Етим Эмин авур) гьеле дуьньядиз атанвачир­. И кьведакайни эвелдай Эмин хъфида­, ахпа 1910-йисуз — Гьасан. Мардали мадни яшамиш хъжеда. Кьил-кьилел алаз, эхиримжи чIалара асирдилай алатай вичин яшарин санни гана, пара жегьилзамай советрин властдин тарифарни хъувуна, ада уьмуьр куьтягьда… ГьикI лагьайтIани, яргъи уьмуьрди вичиз гьуьрмет ийиз тазва, кIандатIа ам инсандиз савкьат хьиз (гьамиша хийирдизни тушир) ганвайди хьуй, кIандатIа — яшамиш жез алакьунин нетижа…

И чIехи уьмуьр тухвай Миграгъ Мардали чаз (куьгьне девирда халкьдин арадай акъатай са жерге маса чи хъсан шаирар хьиз) кьадардиз лап тIимил шиирралди чида, амма къуватлу бажарагъди чан гъанвай а шииррин михьи, везинлу, рикIе гьатдай сес, вахтар финикди, зайиф хьанач.

Вуч чида чаз шаир Мардалидикай? Ам Миграгърин хуьре Асвар лугьудай касдин хизандай тир. Ада медресада кIелна. Гъавурда акьазвайвал, зигьин авай гадади чирвилер регьятдиз кьазвай, мумкин я, гележегда ам фекьивилизни гьазур жезвай, анжах адан кIелунар яргъалди фенач. Бубайрилай атанвай кеспи кьур Мардалидикай дерзичи — кавалар цвадайди хьана. Яшариз акъатайла, адахъ кьве папакай цIусад аял авай. Халкьдин бейнида ам кьакьан буйдин, лацу якIарин, чанда къуват­ авай, тандал чухва, кьилел бухара бармак алаз, агъайнадаказ къекъведай итим яз амукьна. Адаз гьуьрметдивди «ус­та Мардали» лугьудай. Самур дереда, Къуба пата, Куьреда пешеди ам тухун тавур чка хьанач. Санал архайин жедай вахтар, хайи хуьрелай гъейри, адаз Къуба пата Манкъулидхуьре жедай, ана миграгърин тамам магьле авай. Эхь, гьахьтин кеспи авай са девирра лезгийрихъ — хуьряй-хуьруьз физ, кавалар цвадай устIардин. Вичин пешедикай Мардалиди, рикI-рикIел алукьна, лагьанай:

Къекъвезва зун кIвал-уба,

Мецел алаз са суал:

КIанзавачни цваз кавал?

Дерзичивал пеше яни?

 

Иесиди чIурна чин,

Вегьез хамар вилик вин,

Даим рикIе аваз кин,

Дерзичивал пеше яни?

 

Акваз агъзур кIвал-уба,

Мусибатар мад зурба,

Гьикьван уна за туба,

Дерзичивал пеше яни?

«Агъзур кIвал-убани» аквазвай, халкьдин уьмуьрда мусибатар-агьвала­тар­ни — такур затI амукьзавачир, тубаяр кIантIа авурай, кеспини гадариз жезвачир — хизандиз­ фу гана кIанзавай. Гьикьван пешедиз тегьне­ ягъайтIани, къизилдин гъилер авай Марда­лидиз­. Лезги хуьрера лагьайтIа, кавалар авачир кIвал жедачир. Кавалрин кьадарди кIвалин агьваллувал къалурдай: гзаф яни абур — хизан хъсандиз яшамиш жезва. УстIар кьабулзавай кIвалин иесидин чиник гьикьван серинар хьайитIани, акъудиз,­ адан вилик хъицикьар гадардайла, гьикьван вич къай­гъусуз къалуриз алахъайтIани, и устIар галачизни жезва­чир: кавал­ цун не­лай хьайи­тIа­ни алакь­дай кIва­лах­ри­кай­ тушир. Ус­тIар кIва­ле амукьзавай кьван йи­къара адаз галайви­лер авун лазим къведай. КIва­лах куьтягьай дерзичи рекье хтурдалай кьулухъ жедай иеси­дивай­ инсандал вичелайни­, уьмуьрдилай­ни­ ра­зивилин ранг-абур гъизвай цIийи кавал­ къуьне­рихъ галаз, хъуьтIуьн ла­­цу ­юкъуз булдиз къвайи жив вегьенвай ас­кIан къавал экъечIиз, вич къуншийриз къалуриз, абурун мубаракар кьабулиз…

Миграгъ Мардалидин уьмуьр, гьа жа­ван йисарилай эгечIна, бажагьат асайишдик кваз фена. Адан са шиирда залан аялвиликай лагьанва:

Тандал адан алач партал,

Я руфуна тухдалди фу,

КIвалахиз кIанз, физва патал,

Мурадар ава етимдихъ.

 

Акъатнава бармакдин кIукI,

Шаламарни хьанва кукIвар,

Са сив фуахъ жезва ам лукI,

Умудар ава етимдихъ.

 

Хьанва адаз чиликай мес,

Цавукайни — цIару яргъан.

Мардалидин зайиф я сес,

Юлдашар ава етимдихъ.

Куьгьне девирдин лезги поэзияда­ гьатнавай кьилин фикир халкьдиз ачух чин къалур тийизвай кьадар-кьис­мет­ди­кай, инсан­дин гьар камуна чIулав язавай татугай уьмуьр­дикай я. Садра нубатдин сеферда Къуба патай хтайла, Мардалиди хуьруьнвийриз ихьтин шиир кIелна:

Куьне завай хабар кьазва, хуьруьнбур:

Мардали, вуч хабар ава Къубада?

За квез лугьун заз акурвал, хуьруьнбур:

Къиздирмадин цIаяр ава Къубада.

 

Кесиб инсан кесиб язва вирина,

Девлетлуяр ава чпиз кефина,

Мардалидин рикI цIразва дердина:

Гишинбурун сурар ава Къубада.

 

Кесиб синиф акъатзавач фитедай,

Девлетлуйрин физвач абур вагьтедай,

Дуьнья я им икI чIур хьанвай сифтедай,

Чи пай квачир ракъар ава Къубада.

 

Кавалар цваз, гьисабзава кIвал-уба,

Мад Къубадиз хъфин ийизва туба,

Куь Мардали хтанва гваз буш турба,

Такурбуруз сувар ава Къубада.

Куьгьне девирдин чи шаиррин дуьнья гьа бинедай чIур хьанвайди, бураздикай хкатнавайди, терсини янавайди тир — и фикир абурун чIалара датIана тикрар жезва. Дуьньядин гьалариз къимет гудайла, абурун ванцик, Миграгъ Мардалидин и шиирда хьиз, гьалчIзавай цаварин къукърумрин ван, яргъай агакьзавай юргъадин-тIурфандин гьайбатлу гьавани акатзава. И дуьнья абуру кьабулзавач, амма ам туькIуьр хъувун патал вуч авун лазим ятIани абуруз чизвач. Куьгьне лезги поэзия — залан уьмуьр тухузвай инсандин язух чIугвазвай, адан гьалдикай хабар кьазвай, рикIериз регьим гъиз алахъзавай поэзия я.

«Гила зи халкь ирелу я», — лагьанай кьуьзуь Мардалиди, советрин девир алу­­кьайла, тагькимарни авунай: «Жемят, куь дуст Советар я…» Рекьидайла, ада лагьай чIал ава: «Шемсидин, чан хва, яб це бубадиз: / Зи вяде агакьнава, мад заз амач чара, / Фида зун, фидай хьиз цIай авай турбадиз…» Мадни хълагьнай­: «Ви­шелай виниз хьанва зи яшар, / Гьич физ кIанзавач экуь дуьнедай…» Уьмуьр­дин куьтягь тежер къуват ганвай инсан тир.

Гь. Чандаров, литературадин критик