И мукьвара чи лезги чIаланни эдебиятдин муаллим Абдул Ашурагъаев, Махачкъаладиз акъатайла, вичин рикI алай “Лезги газетдин” редакциядиз мугьман хьанвай. Ана редакциядин къуллугъчи, шаир Мердали Жалилова, вичин патай пишкеш яз, чаз “Фикирлу цифер” ктаб рекье хтуна. Ам урус чIалал “Задумчивые облака” тIвар алаз акъатнава. Муаллимди чи классдин аялриз гьардаз сад гана.
Ктабар гуналди муаллимди кIвалах куьтягь хьанвайди яз гьисабнач. Ада чаз ктаб хъсандиз, фикир гуз-гуз кIелун, шииррикай чи фикирар кхьин ва ахпа абур санал кIватI хъувун меслят къалурна. Чак лувар акатна: жуван фикирар лугьудай мумкинвал хьанвай.
Чна авур кхьинриз гайи кьилер гзаф тир: “Къизилдин шагьвар”, “Гимишдин лувар”, “Фикирдин цифер”, “Мержанрин ядигар”, “Гьевеслу пишкеш” ва масабур. Эхирни чун, вири санал кIватIна, “Мержанрин ядигар” ибарадал акъвазна. Вучиз лагьайтIа, шаир вичин гьар са шиирда руьгьдин дегьнеяр ачухариз раханва. Анани, гьа гьуьле хьиз, мержанар битмиш жезва. Шаирди яратмишнавай гьар са шиир са мержан хьиз я.
Ктабда вири 36 шиир ава. Абур 8 илгьамчиди урус чIалаз таржума авунва. Гьар са дилмаж шииррив, абур туькIуьр хьунин къайдадив вичин жуьре эгечIнава. Амма, чи фикирдалди, вичи 13 шиир таржума авунвай Арбен Къардашан кIвалах, амайбуру писдиз элкъуьрнавачтIани, лезги вариантриз гзаф мукьва я. Сесерин, рифмайрин, гьижайрин сад тир кIалуб хвенва. И кар иллаки “Акьуллу ламар”, “Миграгъви рушаз”, “Аквазвани ваз?”, “Ялгъузвал”, “Махачкъала” ва маса шииррай аквазва.
Ктаб 4 паюникай ибарат я: “Гьар са касдин намус куькIуьра”, “Зи рикIени чайгъунри чамарзава”, “Зун зи рехъ тирвал физва”, “Аялар патал шиирар”. И паяра чи фикирар желбзавай яшайишдин (“Теквал”, “Ярагъидин мавзолейдин патав”); муьгьуьббатдин (“Аквазвани ваз?”, “Хъфена вун къайи хъуьтIуьз”); тIебиатдин (“ПIапIиш нуькIрен мани”, “Зи булах”, “Зул”) ва маса шиирар гьатнава.
Ктаб “Мегьамед Ярагъидин мавзолейдин патав” тIвар алай кьисадилай башламиш жезва. Ам диалогдин жуьреда туькIуьрнава. Чна фагьумзавайвал, кьисади кенефдин кьил чкIанвай, руьгьдиз кесиб хьанвай, бубайрин адетризни сурариз кIур гайи, инсанвилин михьивал амачир са бязи бендеяр дуьз рекьел хкиз куьмекзава.
Эгер ктаб руьгьдин азадвилин михьи ва нурлу ярж тир касдиз бахшнавай эсердилай башламиш жезватIа, ам малаикар хьтин михьи руьгьдин сагьибар тир аялриз бахшнавай шиирралди куьтягь жезва. Хъсандиз фикир гайитIа, чавай ктаб гьалкъадин (кольцо) жуьреда туькIуьр хьанва лугьуз жеда. Гьалкъа девирдин чархунихъ галаз къушаба элкъвезва…
Мерд Али Жалилован “Фикирлу цифер” ктабдиз къимет гун патал кIелзавайда адан сирера сиягьатна кIанзава. Ктабда, винидихъни лагьанвайвал, яшайишдин, сатирадин, муьгьуьббатдин, тIебиатдин, философиядин — гзаф терефрин рангар чеб чпихъ галаз сих алакъада ава. Месела, сатирадин эсерра шаирди аллегория, тешпигьар, эпитетар, идиомаяр ишлемишнава. Бязи шиирра риторикадин суалар, антитеза, инверсия, эпитет, гекъигунар гьалтзава. Гьар са шиирда лирикадин игит мягькемдиз вичин чкадал ала. Гьелбетда, урус ва лезги шиирар туькIуьр хьунин къайдаяр сад туштIани, гьар са дилмаж вичин таржумада автордин дидед чIалан тIалабунар хуьз алахънава. Гьавиляй ктабда чал 2, 3, 4, 8-гьар жуьре цIарарин строфаяр гьалтзава.
И ктабдин лайихлувал мад адакай ибарат я хьи, чи алим ва романист Къурбан Акимова лагьайвал, “Мерд Алидин гьар са ктабдихъ кIелзавайдаз яшайишдикай чирвилер гудай, ватанпересвилин ва инсанпересвилин, къагьриманвилин ва ахлакьдин, зегьметдин ва гуьзелвилин тербия гудай еке къуват ава”.
“Фикирлу циферни” алимдин и къиметдивай яргъа туш…
Селимат Ашурагъаева,
Альбина Рамазанова,
Марьям Дадашева — Хив райондин Фиригърин юкьван школадин 9-классдин ученицаяр
