Эхиримжи вахтара мукьвал-мукьвал тикрар жезвай крар я. Меркездиз хуьрерай къвезвай мукьва-кьилийри, танишри виликамаз зенг ийида ва дерди аваз фена кIанзавай куьчедин тIвар кьада, ам гьина авайди ятIа ва аниз гьикI фена кIанзавайди ятIа чирна, хабар хце лугьуз минетда. Чара же­дач, вучиз лагьайтIа шегьердин администрацияди агьалийриз, общественностдиз хабар авачиз гзаф куьчейрин тIварар дегишарнава ва абур жагъурунни са акьван регьят кIвалах жезвач. Гьа ихьтин четин гьалара чунни гьатзава. Поликлиникаяр, больницаяр, медицинадин, диагностикадин центраяр, туьквенар, министерствойрин, ведомст­войрин идараяр, салонар, банкетный залар… жагъурун патал гзаф вахт рекьизва. И муракаб месэла фикирда кьуна чаз Махачкъаладин тIварар дегишарнавай куьчейрикай кIелзавайбуруз герек малуматар гуз кIанзава.

РикIел аламатIа, алай йисан 21-августдиз Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин Председатель Хизри Шихсаидова, меркездин куьчейриз чпин виликдай алай тIварар хгудай вахт алукьнава лагьана малумарнай.  И месэ­ладай талукь къуллугъчийрихъ эл­къуь­нал­ди ада гьакI куьчейриз цIийи тIварар ганвай ксарин мукьва-кьилийривай хъел татун тIалаб­най. ГьикI лагьайтIа, виликдай куьчеяр тIварарихъ янавай инсанарни машгьур, тIвар-ван авайбур тир. Уьлкве, республика патал важиблу, баркаллу крар авунвай машгьур инсанрин тIварар цIийиз арадал къвезвай куьчейриз гана кIанда.

Хъсан меслят, теклиф я, амма гьелелиг шегьерда арадал атанвай са дегишвални авач. Гьа са вахтунда бязи мукьва-кьилийри, чпин рагьметдиз фенвай ксарин тIварарихъ куьчеяр ягъ лугьуз, шегьердин администрациядиз, гьатта РД-дин Кьилизни чарар кхьизва. Ахьтинбурун арада Жабраил Хачилаевни ава. Адаз Махачкъаладин са куьчедиз вичин стхайрин тIвар гана кIанзава.

Чна тарихдиз са вил вегьей­тIа, ашкара жезва хьи, Махачкъалада куьчейрин тIварар дегишаруниз талукь вад дуьшуьш-гьерекат хьана. Сад лагьайди 1921-1923-йисара кьиле фена. Шегьердин саки вири куьчейрал алай тIварар алудна, абуруз революционеррин тIварар ганай. Кьвед ва пуд лагьайди 1960-1967-йисарал ацалтзава. И чIавуз шегьердин къад куьчедал цIийи тIварар (Советрин Союздин Игитрин, Дагъустандин инкъилабчийрин, шаиррин, писателрин ва маса машгьур инсанрин тIварар) акьалтна. 1974-йисузни са шумуд куьчедин тIвар дегишарна. 1997-йисуз меркездин кьилин куьчейриз Дагъларин уьлкведин машгьур ксарин тIварар гана.

Куьчейрин тIварар дегишаруниз талукь ва садани гуьзлемиш тавур зурба гьерекатар алай вахтунда кьиле физва. Шегьердин администрацияди, агьалийриз, общественностдиз хабарни тавуна, чIехи пай куьчейрин тIварар дегишарнава. Сифте нубатда революционеррин, Советрин уьлкведин машгьур руководителрин, урус писателрин, алимрин тIварар алай куьчейринбур. Пешекарри, тарихчийри ва гьакI жергедин инсанрини тестикьарзавайвал, бязи куьчеяр я уьлкведа, я республикада къени, баркаллу краралди са артух тафаватлу тахьай ксарин тIварарихъни янава. Са низ ятIани кIан хьуналди, са ни ятIани истемишуналди.

Махачкъала шегьердин тарихдин музейдин директор Зарема Дадаевади гьисабзавайвал, куьчейриз тIварар тайин чка­дихъ галаз алакъалу тир культу­радинни тарихдин месэлайриз, принциприз килигна гана кIанда. Мисал яз, Петровск (виликан Махачкъала) шегьерда Садовая (ах­па Мар­кован ва гила Даниялован) куьче авай. И куьчедай шегьердин багъ­диз физвай, ина атай артистри концерт гудай ротондани авай. Гила адакай госфилармониядин гатун сегьне хьанва. Садазни сир туш, куьгьне тIварар хкуьр тавуна туни шегьердихъ галаз алакъалу тарихдин хейлин месэлаяр ачухиз куьмекда.

1904-йисуз Петровскда 16 куьче авай: Набережная, Армянская, Базарная, Садовая, Соборная, Почтовая, Персидская, Степная, Барятанская, Миллионная, Грязная, Подгорная, Нагорная, Провиантская, Тюремная, Маячная  ва са шумуд переулокни (гъвечIи, дар куьчеяр). Фикир це, анжах тIварарай куьчеяр гьихьтинбур, вучтинбур тиртIа малум жезва. Алай вахтунда меркезда са агъзурдав агакьна куьчеяр, 5 майдан, 6 проспект, 19 переулок, 2 шоссе, 1 бульвар ава.

Шегьердин куьчеяр Каспий гьуьлуьз ва ракьун рекьиз  къушаба ва Тарки-Тау дагъдихъай гьуьлуьхъ­ди­ (перпендекулярно) фенва. Къушаба куьчейрин кIвалерин сад лагьай нумраяр кеферпатахъай га­тIун­зава. Шегьердин кьилин магистралар яз гьисабзава: имам Шамилан, Акушинскийдин, Гьамидован, Гьамзатован, Амет-Хан Султанан, I Петрдин проспектар ва Ярагъ­видин, Мегьамедтагьирован, Гьажиеван, Гагаринан, Орджоникидзедин, Коркмасован ва Дахадаеван куьчеяр.

Гилан Гьамзатован (Ленинан) куьчедал виликдай Инженерная, Орджоникидзедин куьчедал Кавказская, Шамилан (Калининан) куьчедал Дагестанская тIварар алай. Эгер алай аямдин несилдиз Советрин гьукумдин виликан деятелар Владимир Ленин, Ми­­хаил Калинин, Сергей Киров, Серго Орджоникидзе, дуьньядин зурба философ, социолог, экономист Карл Маркс чизвачирди фикирда кьуна, абурун тIварар деги­шарнатIа, машгьур урус писате­лар­, алимар Николай Гоголан, Ни­ко­лай Чернышевскийдин, Андрей Маркован, Георгий Седован куьчеяр вучиз Шихсаидован, Абуба­ка­ро­ван, Даниялован, Танкаеван тIва­­­рарихъ янатIа, кьил акъатзавач.

Уьлкведин революционеррин тIварарихъ галай куьчейрал цIийи тIварар эхцигна, амма республикадин инкъилабчийрин — Дахадаеван, Буйнакскийдин, Коркмасован, Атаеван… тIварар туна.

Чи инсанар фадлай вердиш хьанвай, политикадихъ, инкъилабдихъ, талукьсуз маса себебрихъ га­лаз алакъа авачир умуми тIва­рар­ де­гишарунихъ вуч метлеб авай? Комсомольский проспектдикай I Петрдин, Советскийдикай Коркмасован, Октябрскийдикай Гьуьсейнован, Стахановскийдикай Далгатан,  Мира куьчедикай Аскер­хано­ван, Депутатскийдикай Кьадиеван, Авиационныйдикай Керимован,  Первомайскийдикай Рустамован, Астраханскийдикай Таркинский, Грозненскийдикай Юсупован, Ростовскийдикай Гамринскийдин, Магистральныйдикай Мирзоеван куьчеяр авуна. Эгер Хизри Шихсаидован теклифдиз-тапшуругъдиз килигна куьчейрал виликан тIварар эхцигиз гатIунай­тIа, низ чида, гьихьтин гьарай-эвер, тарап-туруп акъат­­­датIа.

Аквазва, шегьерда куьчейрал тIварар эцигунин ва алайбур дегишарунин политика дуьзгуьнди туш. И важиблу месэладив акатайвал эгечIзава. Гьа са вахтунда Дагъларин уьлкведин меркезда гьа са тIварар алай са шумуд куьче ава. Агъазвачни? Ингье: Алиеван тIварунихъ 3 куьче, Далгатан — 4,  Атаеван — 2, Акаеван — 2, Гьажиеван — 3, Сулейманован — 2 куьче. Бязи куьчеяр кьве-кьве касдин тIварарихъ гала. Виликан Комсомольский проспект I Петрдин ва Насрудинован, Гагаринан куьче Алиеван ва Энгельсан…

Уьлкведиз машгьур скульптор Аскар Сарыджадин тIварунихъ 1983-йисуз виликан Донская куьче янай. Гила, вучиз ятIани, ам Абакарован тIварунихъ гала. Картайрал лагьайтIа, Достоевскийдин тIвару­нихъ галай куьче Аскар Сарыджадин куьче хьиз ганва. Гьа ихьтин кьил акъат тийизвай месэлаяр чи шегьерда мад ава.

Куьчейрин тIварар дегишарунихъ галаз алакъалу яз инсанар кIе-ве твазвай, администрацияди ва ма­­са ведомствойри герексуз хар­жар­ авунал гъизвай месэлаярни пайда жезва. КIвалерал алай табличкаяр цIийи хъувун, хейлин документра, ил­лаки почтайрихъ галаз алакъалу делилра дегишвилер хтун, идарайри, организацийри чпин документар куьчейрин тIварариз килигна къайдадиз гъун,.. куьрелди, гзафбуруз ала­ва къайгъуяр жезва.

Аламатдин са кар мад ава, куьчейрин тIварар дегишарна 10-20 йис алатнаватIани, шегьерэгьлийри гьа чпиз чидайвал, вердиш хьайивал куьгьне тIварар лугьузва. “Кирован куьчедиз физва, Калининан куьчедавай поликлиника, Советская куьчедай хк­везва, Ленинан куьчеда ярмарка ава…” ва икI мад. Эхь, вердиш хьанвай кар, гаф,  ибара, затI инсандин бейнидай ­акъудун четин я. ГьакI хьайила, ше­гьердин куьчейрин тIварар дегишарунал эхир эцигай­тIа хъсан я. Баркаллу, машгьур инсанрин тIварар цIийиз арадал къвезвай куьчейриз гурай. Я садни бейкеф жедач, я инсанар куьче, идара жагъуриз кIеверани гьатдач.

Нариман Ибрагьимов