Хьрак фу чрадай нубат кьуна, хуьруьн гьвечӀи-чӀехи, цӀийи-куьгьне тупӀалай ийиз, ацукьнавай дишегьлийриз бирдан «хквезва, хквезва» лугьудай гафарин ванер атана.
— Я кьин тавур вахар, ша, килигин, Мевлидан сусахъ вуч мярекат аватӀа акван, — лугьуз, кардик квай Шанисебалай гъейри, амай дишегьлияр вири къецихъ экъечӀна. Хуьруьн жемятдик, марф къвадайла, цекверин кӀунтӀуник хьиз, гьерекат акатнавай. Яшлу инсанри кьакьан кӀвалерин чӀерейрал, балхунрал, хуьруьн кимерал къулай чкаяр кьазвай, аялри лагьайтӀа, свас гваз хквезвай машинрин десте пайда хьанвай ирид рекьин хивехъди чукурзавай. Машинар, акваз-акваз, хуьруьз мукьва хьана. Тамашзавайбуруз гила шадвалзавай жегьилрин гьар жуьре кьуьруькар аквазвай, музыкадин, манийрин сесер ачухдиз къвезвай. «Пагь, гуьзелдиз язавачни, чи девирда такур кларнетарни электрогитараяр я гьа!», — лагьана кимел ацукьнавай яшлу Демир халуди.
Хуьр, акваз-такваз, шад межлисдиз элкъвенвай. Вирида свас къаршиламишзавай. Межлис кьизгъин хьанвай. Гила гъвечIи-чIехи вирида свас гъизвай гададин буба Мевлидан гьаятдихъ еримишзавай.
Амма хьракай хкечӀнавай пуд дишегьлидиз шадвал аквазвачир, абуруз авайди чпин дерди тир, сусан шейэр аваз хтана кӀанзавай машиндихъ вил экъуьрзавай. Ингье хуьруьн юкьваз «КамАЗ» машин гьахьна. Ам сиве-сивди шейэрай ацӀанвай. Лап зурба гьисаб чидай алимдилай алакь тийидай кар инал и пуд дишегьлидилай алакьна. Са шумуд декьикьадин къене абуру машинда авай шейэр вилералди гьисабна: стул-столдилай эгечӀна, телевизор, холодильникдилай хкечӀна, саки вири авай.
«Гвачир затӀ авач гьа. Амма свас гъуьлуьв, кӀвалив, хуьруьв кьадай, къилих, намус авай инсан ятӀа?», — лагьана са дишегьлиди. И арада абуруз, герен-герен Мевлидан гьаятдихъ элкъвез, хъел кваз къвалав гвайбурухъ галаз са квекай ятӀани ихтилатзавай Демир халу акуна.
— Я хтулар, — лугьузвай Демир халуди, — мукьвара зун, чӀехи хцин патав фена, шегьерда авай. Квез акунатӀа, Махачкъаладин паркуна Ватан патал чан гайи игитриз хъсан гуьмбет эцигнава. А гуьмбетдин патав скамейкадал ацукьна, игитрин рикӀерай акъатзавай ялавдиз, гуьмбетдиз ва анал алай цуьквериз килигиз зун, хиялрик квай. Бирдан гуьмбетдин къаншарда куьчеда кьезил машинрин са десте акъваз хьана. Вилик квай машиндай чӀагай парталар алай жегьил рушни гада эвичӀна. Къужахда цуькверин кӀунчӀарни аваз, абур гуьмбетдиз мукьва хьана. Ибурун ина вуч авайди я, гила-мад вуч жедатӀа лугьуз,, зун серсер хьана, амукьнавай. Жегьилри гуьмбетдал цуьквер эцигна, женгинин вилик кьин кьазвай аскерар хьиз, са декьикьада «къванциз элкъвена». Къерехрай абуруз килигзавай инсанарни кис хьанвай. Зун гила кьукьмада акьунвай. Тек и са декьикьади зазни, вири килигзавайбурузни зурба таъсирна. Аквар гьаларай, хиялна за, и эвленмиш жезвай жегьилар намуслу диде-бубайрин веледар я.
«Бес Мевлидни уькӀуь-цуру акунвай, инсанвал квай кас я эхир.
«За адан рикӀел намусар хкида», — лагьана, Демир халу Мевлидан кӀвалерихъди рекье гьатна.
«Ша фимир», «Герек авайди туш», «Авачир адетар Мевлида кутадани?», «Са хуьрени авачир адетар я», — лугьуз, къваларив гвай итимар Демир халу секинариз алахъзавай.
«Адетар авачтӀа, чна кутада. Девирдив кьазвай, жегьил несил, хуьр-кIвал патал чарасуз адет я. Къуй ам чи хуьрелай бинеда гьатрай», — гафаралди Демир халу Мевлидан кӀвалихъ дигана.
Са арани фенач, кимеллайбуруз винидихъай, вилик жегьилни свас, абурун диде-буба ва Демир халу акатна, музыкадин ван кьилел алай десте кимихъди юзаз акуна. Гуьмбетдин мукьув агакьайла, музыкадин, хъуьруьнрин, рахунрин сесер акъваз хьана. Вилик хуьруьнвийрин арада гьуьрмет авай, Ватандин чӀехи дяведин иштиракчи, агъсакъал Демир халу экъечӀна.
«Гьуьрметлу жегьилар, хуьруьнвияр, гъвечӀи-чӀехи, — лагьана ада. — Ингье куь вилик квай гуьмбетда чаз къенин ишигълу, шад югъ пишкешуник чIехи пай кутур, жегьилзамаз чпин чанар гайи кьудкъад игит «ксанва». Гьар юкъуз чаз аквазвай экуьнай ва гьакӀни къенин межлисдай чун абуруз буржлу я. Квез ван къвезвани, ксанвай игитар? Эхь, чна инал кьин кьазва, къенин йикъалай гатIунна, чи гьар са шадвал, межлис куьн рикӀел хкунилай башламишда. Нин рикӀелай куьн алатайтӀа, къуй абур гьамиша халкьдин туьгьметдик акатрай».
ИкI лагьана, Демир халуди кьилел алай бармак гъилиз чӀугуна. Ам кис хьанвай. Жемятдин арадайни сес акъатзамачир. Са декьикьа арадай фейила, Демир халуди лагьана: «Шадвал ая, хуьруьнвияр, къе Мевлидан гададин мехъер я».
И гафарилай гуьгъуьниз гададин дидеди, вилик экъечӀна, гуьмбетдихъ яру келегъа акална. Им гада, свас, мехъерин югъ къалурай 80 чамраз чухсагъул лугьунин лишан тир.
Десте мехъерин кӀвалихъди ахмиш хъхьана. Амма хуьруьн юкьвал алай гуьмбетдин патав гъвечӀи аялар гумай. Абуру чпиз сифте чир хьанвай сесералди гуьмбетда гьатнавай тӀварар кӀелиз алахънавай. «И-г-и-т А. Аб-д-у-ла-ев»… чӀугваз, сесер тикрарзавай сада.
Вакъиадин шагьидар хьайи кьве дишегьлиди агъсакъалдин алахъунри нетижа гайиди аннамишзавай. Гьа икI хуьре цIийи адет арадал атана.
Фу чраз, хьрак квай дишегьлийрин ихтилатар мадни деринра гьатна. Гила абуру мукьвал вахтара хуьре хьайи мехъерар, сусари гваз атай шей-шуьй гекъигунралди алцумзавай.
«Кьилинди шейэр туш гьа, кьилинди жегьилар чеб чпиз бахтлу хьун я, я руш, — лагьана Файизата. — Ингье килиг куьн вини Рамазанан гадани свас. Диде-бубайри, чеб галачиз къачур шифоньер, сервант бегенмиш тахьана, абур маса гуниз мажбур хьана. Бегенмиш тахьун, аквар гьаларай, гьакӀан са багьна тир. Хуьруьнвийриз чпин «вар-югъ» акурай лугьуз, къачур чӀехи шейэр, гьакӀни тупӀу чимайди хьиз ацӀанвай кӀвале эцигдай чка хьанач».
— Я руш, на Рамазанакай вучда? Къачун чна Бидиран гада. КӀелзавай чкадай хкана, буржар кьуна, шей-шуьй къачуна, мехъерар авуна. Вад йикъалай гадани свас шегьердиз хъфена, диде-буба буржар вахкунив эгечӀна. Са стипендиядал вич хуьз алакь тийизвай гададивай гила хизан хуьз жезвачир. Я диде-бубадивайни абуруз са куьмек гуз алакьнач. Эхирни гьабурни чӀехи шей-шуьй маса гуниз, гада кӀелун гадаруниз мажбур хьана, — суьгьбетдик экечIна Шанисеб.
«Валлагь, вахар, зи гададизни рушаз мехъер ийидайла, пул пишкешда, — лагьана Мерзията. — Къуй чпин рикӀиз вуч кӀандатӀа, гьам къачурай. Къенин йикъан жегьилар, диде-бубайриз гьакӀ кӀанда лугьуз, элкъвез хквез, хуьруьз катич эхир. Абур ватандин гьар са чеб бакара къведай пипӀе, чӀехи эцигунрал, шегьерра ва северра кӀвалахуниз мажбур я. Гьавиляй, кӀвалин къене вуч лазим ятIа, гьинал кIвал-югъ кутадатIа, аялриз чпиз хъсандиз чир хьун герек я. За абуруз пул пишкешда».
«Вуч куьн ана пул пишкешунрикай рахазва?» — лагьана, мехъерикай кефиник кваз хтана, хьран мукьувай хъфизвай Девлета. — Квезни Мевлидаз ийизвай пишкешрикай хабар хьана жеди гьа? Валлагь, вахар, зун анай рикӀ туькьуьл хьана катайди я. Жечни мегер? Гьинай атайди ятӀани чидач, геж атунай багъишламишун тӀалабна, кӀвализ са мугьман гьахьна. Са ара фейила, Мевлид вични акъатна. Meвлид акунмазди, мугьманди, чаз виридаз аквадайвал, мехъер мубаракна, Мевлидан гъилиз агъзурдан къацу, векьрекьардай пуд чар чуькьвена. И агьвалат акур зун ва гьакӀ къваларив гвайбурни, са жуьре амукьна. Я мугьманди, я Мевлида чун саймишнач. Чи вилик адан кӀваляй атайди са фу-яд тир. Амай «кефер» ада гадайриз чпин кепекрихъ маса гузвай. Агьвалат акуна, пер хайидалай гуьгъуьниз чир хьайивал, залум Мевлида тӀуьнар-хъунар муькуь кӀвале кьилди кӀватӀнавай агъзурар гайибуруз тухуз хьана кьван! Ана ада бухгалтерар, директорар, завскладар — куьрелди, жибиндик кьеж квайбур кӀватӀнавай. Таб-керчек заз чидач, Мевлида гададин мехъериз авур харжар кьван кьвед къазанмиш хъувуналда. Бес им мехъер яни? Хъсан я, мукьва-кьили, арха-стха санал кӀватӀ хьана, гьарда са гъил хкажна, мехъер авун. Мехъеррик тIаратӀ гъидай, верч, суфра кутадай кутугай адетар чи бубайрихъ лап фадлай ава. Абур квадарна пул пишкешунин адет кутуни мехъеррин дамах квадарзава, инсанрин къанихвал къалурзава.
Мевлидал гьалтай музыкантарни гьа вичин хьтин нефс авайбур хьана. Куь рикӀел аламатӀа, вахар, виликдай зуьрнечиди, абас пелел алкӀурайла, кӀвачел къарагъна, зуьрне къугъурдай. Абас вегьин сеняткарриз вини дережадин къимет гун лагьай чӀал тир. Гьар устӀардин алакьуниз, абас талукь жедачир. Амма ибуруз абас ваъ, 100 манат вегь, макьам ксана язава. АцӀай жибинар гвай халуяр кьуьлуьник экечӀайла, абур бирдан ахварай аватда. Пеляй гьекь авахьдалди, чпив гвай «цел акъажда», «дудукӀда» ял твада, «саф» гатада. Абуру гьар са макьам кьуьл ийизвайдаз саки 500 манатдай маса гузва. Ихьтин савдагар сеняткарри жемятдиз, адетриз яб гудач. Килиг садра, квез акуна, а сеняткаррихъ галаз чӀагъан язавай чIар алай квак хьтинди. Ам Мевлидан хтул я. Вичин халудин мехъерик шадвалдай чкадал ада кьуьлерзавайбурувай пулар хчелзава. «Шабаш-шабаш» лугьуз гьарайзавайбур акурла, залумдин веледдиз лап кеф гузвай. Амай халкь лагьайтӀа, ихьтин кьама ялар авайбурукай икрагь хьана, межлисдай са-сад экъечӀиз хъфена…
Чи халкьдиз чӀуру адетарни къени адетар лап хъсандиз чизва. ЧӀуру адетриз рехъ гузвайбур чун я. Чаз кӀан хьайитӀа, Мевлид хьтинбур дуьз кьацӀаз хкведа. Демир халу хьтинбурулай чешне къачун — гьам хъсан я…
Шайдабег Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор
