(Эвел — 19-нумрада)

Ибур гьихьтин цIарар хьурай?! Гьикьван шит, туькIуьр хьунин жигьетдай гафар сад-садахъ галаз кьан тийидай, мана-метлеб авачир, рифмаяр зайиф, герек чкадив агакьариз тахьайбур. Ибур гьихьтин шиирар хьурай? Ибуруз буш гафарин къундармаяр, шудургъаяр лугьуз жеда. Манийрин чIалар (гафар) кьадарсуз зайифбур жезва, художественный чIалан рекьяйни — усалбур. Ихьтин манияр жедани? Гафар гьинай къачунва? Эгер шиирар теснифдай дережа авачтIа, айиб авай кар туш, гьар кткайдакай шаир жедайди туш. Сад Аллагьди пай гана кIанда. Ихьтин чIалар, манияр гваз халкьдин вилик гьикI экъечIда? Хайи чIалав, культурадив икI эгечIун дуьз яни бес?!

Гуьзчивал алач лугьуз,  манийрив жуваз кIандайвал эгечIун дуьз яни? Гьар са шиирдиз вичиз хас рифма, везин, чIалан къешенгвал кIанда. Тажуб жедай кар ам я хьи, чи жегъилриз гьахьтин манияр хуш я. Вучиз лагьайтIа, виликан идеология, инсанрин фагьум-фикир, руьгьдин къиметар амач. Гила маса фагьум-фикир, маса къанажагъ арадал атанва.

Нетижада ахьтин усал затIар, гьава­яр маса халкьарин, гафар инай-анай кIватI­навай манияр халкьдин арада чукIурзава. Гьайифдин кар ам жезва хьи, чи тIвар-ван авай композиторрин, шаиррин, жавагьирар хьтин халкьдин манийризни макьамриз чка амач. Нетижада чи халисан лезги макьамар, манияр яваш-яваш квахьзава.

Амма писни хъсан кьатIуз жезвай, дуьз къимет гудай, гъавурда авай, медениятдал рикI алай инсанар чи арада гзаф ава. Чи халкь бинелу, савадлу, камаллу халкь я.

Чи халкьдихъ бажарагълу шаирар тIи­мил авани: Етим Эмин, СтIал Сулейман — ил­гьамдин экуь гъетер. Дагъустандин культурада, искусствода дерин гел тур абурун цIарарай чаз чи лезги халкь, адан руьгь, чил­ер, ацукьун-кьарагъун аквазва. Абурун­ гуьгъуьнлай чи литературадиз атанвай алай аямдин шаирар тир Хуьруьг Тагьир, Шагь­-Эмир Мурадов, Ибрагьим Гьуьсейнов­, Алирза Саидов, Жамидин, Байрам Селимов, Арбен Къардаш, Фейзудин Нагъиев­, Ханбиче Хаметова, Абдуселим Исмаилов, Мердали Жалилов, Абдулфетягь Фатахов, Асеф Мегьман, Зульфикъар Къафланов, Азиз Алем, Пакизат Фатуллаева, Сажидин Саидгьасанов, Абидин Камилов, Шагьабу­дин Шабатов, Мислимат Агьмедпашаева, Азиз Мирзебегов, Майрудин Бабаханов, Ба­гьадин Къурдулов, Вадим Жамалдинов, Зумрият­ Жабраилова ва цIудралди масабур, лезги­ литературадин къадир аваз, ам девлетлу авуна ва ийизва. Тек СтIал Сулейманан районда къадалай виниз шаирар ава. Абурун бажарагъди уьмуьрдин, яшайишдин гзаф терефриз талукь эсерар арадал гъизва, хайи халкьдин шад, пашман крарикай, дерди-гьалдикай, вилик акъвазнавай важиб­лу месэлайрикай кхьизва. Абурухъ ватан­пересвилин, инсанпересвилин, гражданвилин, муьгьуьббатдин, ватандин, хайи хуь­рерин гуьзелвал къалурзавай шиирар гзаф ава. Анжах абурукай менфят къачуна кIанда.

Шиирар мана-метлебдин жигьетдай фикиррин дуьзгуьнвал авайбур, гафарин къурулуш девлетлуди, грамматикадин жигьет­дай къайдайрив кьадайбур хьун лазим я. Грамматикада хсуси къайдаяр авайди я. Абурал талукь тир гьалда амал авуна кIанда эхир. ТахьайтIа, чи дидед чIал харчи жезва. Яратмишунин  карда  чIалан  лексикадин  жигьетдай савадсузвал гьамиша усал культурадин лишан я. Къенин юкъуз дуьньядин гьалар дегиш жезвай береда чи халкьдик гьевес кутадай, ам сад ийидай, виликди финиз эвердай манияр чарасуз я, гьикI хьи, руьгь девлетлу ийидайди анжах чIал я эхир. Гьар са манидарди вичин ванциз хас мани тамамарна кIанда. Руьгьдизни таъсирдай манияр герек я.

Къенин девир, аквазвайвал, гьар са кас дердери юргъунзавай, шадвал, гьевес­ авачир, хажалатрив ацIай девир я, муб­лагь­вал, яшайишдин шартIар са кьадар хъсан хьанватIани.

Бязи манидарри сегьнеда чеб тухуз­вай тегьердикай чун рахан тийин: шит­  гьерекатар ийиз, чеб тамашачийрин ви­лик тухудай тегьер чизвач, гьайиф хьи, я чир­дай ксарни авач. Чахъ пешекарар гзаф ава­­­тIани, бязи манидарриз чеб мехъеррик­ квайди хьиз жезва. Сегьнедихъ вичин истемишунар авайди рикIелай алудзава, сегь­не­ чпиз муьтIуьгъариз алакьзавач. Вучиз ла­гьайтIа, жегьилрихъ галаз пешекарри кIва­лахзавач.

Са мани гваз сегьнедиз экъечIайдини цIувад-къад йисара бегьерлудаказ кIвалах­завай манидарни концертар тухузвайбуру са дережада эцигун рази жедай кар туш. Алай девирда «звезда», «мега-звезда» «вос­ходящая звезда» тушир са манидарни­ амач.

Чи халкьдин музыкадин къадим ва милли халис алатар тир кфил, балабан, зуьрне, чуьнгуьр мехъеррикни лап кьериз-цIаруз ак­вазва. ИкI хьайитIа, абур яваш-яваш квахьда. Вилик вахтара чахъ гьихьтин гьевескаррин оркестр авай! Абуру устадвилелди тамамарзавай авазри са жизвини нукьсан хьун кьабулзавачир, лазимсуз сес кутаз тадачир, харчивал кьабулдачир. Вучиз эхиримжи йисара икI жезва? Бес къе?! Суалар гзаф ава. Амма – жавабар?

Чахъ гзаф ВИА-ярни, дестеяр ава. Амма, фикир гайила, са 4-5 квачиз, амайбурун тамамарунин, теснифрин еридин дережа агъузди я. Виликан вахтарив гекъигайла, къенин музыкантрин, манидаррин къанажагъ, дережа, чирвал, руьгь, ахлакь агъуз я. Зи фикирдалди, гьар са лезгидин руьгьдин истемишунриз лайихлубурукай яз «Восток», «Беневша», «Мирес», «Аран», «Дербент», «Нур», «Рычал», «Кьасумхуьр», «Самур», «Девран», «Ая кам», «Штул» ва масабурун тIварар кьаз жеда.

Музыкадин алат ягъун патал еке устадвал герек я. Гьар сад жувал алахъна кIанда. Манидарри фонограммаяр ишлемишун рази жедай кар туш. Концертра звукорежиссёрди диск, флешка кутаз, манидардини, сив ахъайиз-акьализ, кьавалрини музыка ядай амалар ийиз, гьич хъсан аквазвач. И кар себеб яз, инсанриз концертриз физ кIан хъжезмач. Тамамарзавай манийрин чIехи паюнихъ лезги милливал авач. РагъэкъечIдай патан музыкадин таъсир екеди я. Бязи гьевескарри алукIзавай парталдизни фикир гузвач. Месела,  халкьдин мани тамамардайла, жуван лезги халкьдиз хас парталар алукIна кIанда.

Тажуб жедай кар ам я хьи, манийрин авторар вужар ятIа, эсиллагь малумарзавач. 2012-йисан 27-ноябрдиз СтIал Сулейманан райондин И. Гь. Тагьирован тIва­рунихь галай культурадин имаратда район­дин хуьрерин культурадинни ял ядай центрайрин гьевескаррин коллективрин «Бажарагълубур жагъурзава» конкурсар-кили­гунар кьиле фенай. Ана райондин 16 коллективди ва аялрин яратмишунардайбурун кIвалин кьуьлердайбурун «Куьре» коллективдини иштиракна. Амма, лугьун лазим я, зи фикирдалди, а коллективар и мярекатдиз хъсан гьазур хьанвачир, усал дережада аваз кьиле тухвана. Сегьнедихъ вичин къайдаяр, истемишунар авайди рикIелай алуднавай алукIунрикай рахан тийин (кьилел келегъаярни дуьз алукIнавачир) парталарни лезгийриз хасбур тушир. Зун ягъалмиш жедач, саки виридан кIвалера ишлемиш тийизвай парчаяр ава (сандухра, чемоданра). Жедачирни лезгийриз хас  хвалар авай перемар цвана, алукIнайтIа? Эхирдай бажарагълубурни чеб хьана. Гьар са хуьре халкьдин манияр лугьудайбур, хъсан сес авайбур, устадвилелди халкьдин алатар — чуьнгуьр, кфил, зуьрне, балабан ягъиз­, халкьдин кьуьлер ийиз чидайбур тIимил авани? Гьар хуьре школа, медпункт, маса идараяр ава. Халкьдин манияр тамамариз жедайбурни агьил ксарикай тIимил туш. Хуьрерин клубрин, библиотекайрин къуллугъчийриз абур вири чир хьана бажарагълубур жагъурна кIанда. Культурадин хиле кIвалахал тайинарзавайбур медениятдал рикI алай, манияр, кьуьлер тамамариз жедайбур туширтIа, абур гьа кIвалахал тайинардачир. И карди РДК-ди (райондин культурадин имаратда), хуьрерин клубри, музыкадин школадин филиалри, аялрин яратмишунрин кIвали, хуьрерин библиотекайри кIвалах истемишзавай къайдада эциг тавунвайди, хуьрера, библиотекайра, клуб­ра, школайра, маса идарайра эдебиятдин, медениятдин межлисар тухун тийизвайди­ хуьрерин поселенийрин кьилери культурадиз лазим кьадарда фикир тагузвайди успатзава. Саки вири хуьрера медениятдин кIвалахар анжах са культурадин идарайрин хиве туна виже къведач, абур тешкилатчияр хьана кIанда. Районра вири хуьрера муаллимрин, медработникрин, социальный ва маса хилера кIвалахзавай интеллигенция, рабочияр, арендаторар  ва  маса  къатар ава. Амма, аквазвайвал, абур и месэлайривай къерех жезва. Абуруз хуьре культура чеб галачиз хкажна кIанзава. И гаф чна гегьенш манада ишлемишзава.

Культура арадиз гъизвайбур анжах инсанар я. Вири клубра, библиотекайра ­чарарал гьар жуьредин кружокар къалурнава, гьайиф хьи,  тухузвай  кIвалахдин не­тижаяр авач. РДК-дин штатда халкьдин алатрин ансамбль ава, гьайиф хьи, кардик квач. Автоклубдикай, агитбригадайрикай чун гьич раханни тийин. Хуьрера авай клубра, библиотекайра кIелзавайбурун конференцияр, тематический, суалринни жавабрин вечерар, суварриз талукьарнавай шадвилин мярекатар тухузвач. Писателрин­ цIийи эсеррихъ галаз танишарун авач. Куьгьне, чIуру адетрихъ галаз женг чIугун авач, культурно-массовый кIвалахар тухузвач, методикадин рекьяйни культурадин управлениди, РДК-ди, центральный библиотечный системади (ЦБС) хуьрерин библиотекайриз, клубриз и рекьяй куьмекар гузвач. Гьар хуьре халкьдин фольклордин коллективар хьун герек я. Далдамчийрин дес­тейралди чи район ­тафаватлу хьайиди тир. Халкьдин сивин яратмишунар, адетар  къенин  жегьилрив агакьарун, машгьур авун ва хуьн культурадин къуллугъчийрин кьилин везифайрикай сад я.

Чи халкьдин сегьнеда искусстводин лап къадим жуьрейрикай сад ашукьрин искусство я. Ашукьрин гьуьжетар, фес­тивалар тешкилун чарасуз я. ТахьайтIа, къвез-къвез ашукьвал арадай акъатда. Ван ванцив гутуна, мани лугьудайбурун дестеяр тешкилун (хоровое пение) герек я. Школайра, культурадин центрайра, клубра, библиотекайра бу­байрилай ирс яз чаз амай ашукьрин чIалар, манияр, нагъилар кIватI хъувун эвелимжи везифайрикай сад яз гьисабна кIанда. Конкурсар, фестивалар сифте гьар са хуьре, хуьрерин поселенийра тухвана кIанда. Фестивалда иштиракзавайбуруз гьар жуьредин номинацийрай гъалибвал къазанмишдай мумкинвилер гун, халкьдин ватанпересвилин мани хъсандиз лугьунай, автордин лап хъсан манидай, шиирдай, зуьр­недал, тардал, кемендал, чуьнгуьрдал, кфилдал, кларнетдал, чIагъандал, лезги халкьдин кьуьлердай макьамар лап хъсандиз тамамарунай, музыкадин кьетIенвал, мани тамамарунин устадвал, милли колорит хуьнай, манидин гафарин образлувал, гуьрчегвал хуьнай. Тежриба авай манидарри яратмишунрин ирс жегьил манидаррихъ галаз жумартдаказ пайна кIанда, абуруз манияр устадвилелди лугьунин, сегьнеда чеб тухунин дерин сирер чирна кIанда. Музыкадин школадин, аялрин яратмишзавай кIвалин, абурун филиалрин муаллимрин, культурадин идарайра кIвалахзавай гьар са касдин везифаяр гьа ибурукай ибарат я. Гьа и саягъда кIвалах авуртIа, чаз жегьилрикай бажарагълубур малум жеда. Лезги музыкадин концертар тешкилдайла, концертрин репертуар лап мукьуфдивди хкяна кIанда. Виридалайни важиблу месэлайрикай сад манияр, макьамар усалдиз тамамаруниз рехъ тагун я, гьикI лагьайтIа, лезги мани чи чIал, асиррилай асирралди чи чил хуьзвай тур я.

Са кьве ихтилат телестудийрикайни. РагъакIидай патан чIуру таъсирдик кваз чи гележег квез ухшар жезватIа, кьил акъатзамач. Гьаясуз крар, фашал ивирар илитIзавай гзаф передачаяр арадиз акъат­зава. Саки кIанзни-такIанз вири инсанар абуруз килигзава. Куьне фикир ая: а передачайрай чаз дуьзгуьн вуч чир жезва? Районрин, шегьеррин чкадин телевиденидин каналрикни тахсир акатзава, абур саки вири районра кардик акатнава. Са чи районда 3 (пуд) телестудия ава. Им,  гьелбетда, лап шад жедай кар я, амма анрай гузвай бязи манийрихъ яб акалайла, дуьз лагьайтIа, кефияр чIур жезва, перт хьана амукьзава. Гьа са манияр я гьар юкъуз гузвайбур цIувад-къад кьван, чебни зайиф, гафар инай-анай кIватIнавайбур, кьуд цIарцIикай ибарат тир «пуд пипIен» манияр, усал, чебни са шумуд сеферда тикрариз, гзаф вахтара — маса миллетринбурни. Гьа миллетрин телестудийрай яраб чи манияр тамамарзаватIа?!

ГъвечIи аялди муьгьуьббатдикай мани тамамарун квез гьикI аквазва? Чахъ ватандин, инсанпересвилин, уьмуьрдин, яшайишдин тематикадин манияр авачни? Аялди «Тебе посвящается песня «Любимая» лагьана, ихьтин мани тамамарун дуьз яни? Гьич рази жедай кар туш.

Гьар телестудияда архив къайдадик кутуна кIанда. Чи халкьдихъ музыкадин, искусстводин девлетлу авазар, манияр, гьакI яратмишзавай бажарагълу композиторар,­ шаирар, манидарар авачиз туш. Ашукьар тир Абдулан, Ширинан, Ражаб Сафарован, Нуьсретан, Сакитан, Османан, Айды­нан, Алиханан, Адилан ва мсб. манийрин­ кIватIалар хьун герек я. Телестудийра­ медениятдин, эдебиятдин гъавурда­ авай (агьил инсанар жегьилрихъ галаз­ са алакъада аваз) совет тешкилна­ кIанда. Чи район бажарагълу, гьи рекьяй къачуртIани, тежриба авай инсанралди тафаватлу ва девлетлу я. Абурун уьмуьрдикай, агалкьунрикай, алимрикай, веледар вердишарунин рекье хъсан тежриба авай игит дидейрикай, гзаф аялар авай дидейрикай, зегьметкешрикай, абурун уьмуьрдин рекьикай, патарал ва чи районда хъсан къиметар аваз кIелзавай студентрикай, школьникрикай, спортсменрикай, чешнелу муаллимрикай, духтуррикай, гадарнавай хуьрера инсанар яшамиш жезвай гьалдикай, хипехъанрикай, саларбанрикай, чубанрикай ва икI мад… макъалаяр гана кIанда. Патарал яшамиш жезвай чи агьалийриз — алимриз, художникриз, шаирриз, композиторриз, политикриз, спортсменриз мадни гзаф фикир гана кIанда. Чи милли музыка лайихлу дережада хьун патал сифте нубатда пешекаррин меслятрал амал авун герек я.

(КьатI ама)

Майина Абдулмуталибова,

композитор, РФ-дин журналистрин

Союздин ва медениятдин «Куьредин ярар» центрадин гьуьрметлу член,

РФ-дин соцобеспеченидин лайихлу къуллугъчи