Дагъустандин халкьар чи чилин (турпагъдин) садвили, чIаларин мукьвавили, кьетIен милли къилихри ва виридалайни вилик сад тир медениятди агудзава. Дагъустандин халкьариз виридаз чпин меденият ава. И гаф Дагъустандин халкьари араб чIалай кьабулнавайди я.
Дагъустандин медениятдик, дегь заманайрилай эгечIна, чи йикъаралди чи халкьари чпин гъилералди ва акьулдалди арадиз гъайи вири затIар, крар, къайдаяр, жуьреяр, месэлаяр гьялдай тегьерар акатзава. Дагъустандин медениятдин дибда эдебдин (ахлакьдин) меденият ава. Яргъал асирра абуру дуствилелди санал яшамиш жедай къени адетар арадал гъана. Ингье абур: стхавилин адетар; мукьвавилихъ галаз алакъалу адетар; къуни-къуншидихъ галаз ислягьдаказ, арада меслят аваз яшамиш жедай адетар; яшдиз чIехибуруз, дишегьлийриз, зегьметчийриз гьуьрмет ийидай адетар; камаллу агъсакъалрин гаф, меслят ва масабур пакдиз кьабулунин ва хуьнин; зайиф, чеб лап гьалдай фенвай ксарив, азарлуйрив гьуьрметдивди эгечIун, абурун къайгъударвал авун ва икI мадни…
Жемиятда къайда хьун, инсанри чеб дуьз кьиле тухун патал герек адетар (къанунар), дагъви намус, эдеб хуьнал гьалтайла, кхьин тавунвай «кодекс» туькIуьрнава. Чи чIехи бубайри ва абурун бубайри жув инсанрин арада кутугнаваз кьиле тухудай, датIана чна чеб кваз кьуна кIанзавай меслятар, девлетлу чIалар ва рахунин меденият яратмишнава.
Дагъустандин халкьарихъ мехъерар кьиле тухудай, цIийиз хана, дуьньядиз атай аялар кьабулдай, халкьдин суварар, са квехъ галаз ятIани (кардихъ, вакъиадихъ) галаз алакъалу яз тухвана кIани, кьейиди кучукна, секинарунин адетар ава. Абуруз датIана фикир гузва, гьикI лагьайтIа, абуру вирида санал Дагъустандин халкьарин эдебдинни ахлакьдин, жув жемиятдин, халкьдин лайихлу векил тирди къалурунин меденият арадал гъизва.
Дагъустандин медениятда важиблу чка зегьметдин къайдайри, зегьмет чIугунин тегьерри, яни зегьметдин медениятди кьазва. Дагъустандин халкьар зегьметдал рикI хьуналди тафаватлу я. Абур дагъдин хурарал, кьантIар-кьантIар хьана, айванар туькIуьрзавай къайдада набататар цунай, гагь дагъдиз (гатун вахтунда), гагьни арандиз (хъуьтIуьхъди) гьализ, хеб-мал хуьнай зурба устIарар, пешекарар я. Абуруз кIвалихъ-йикъахъ галаз алакъалу шейэр, алатар яратмишдай, майишат вилик тухуниз талукь гзаф пешеяр чида. Дагъустандин халкьари майишатда ишлемишдай чпин алатар расна. Абурук акатзава: дагъда цан цадай туьрез, гъар, керки, мукал, дергес, ругунар (цуьлерикай техил хкуддай алатар), къванцин гъилин ва цин регъвер, гъуьр ийидай къванцин маса алатар, финер, хвехвер, маса затIар куьлуь ийидай дингер, милли пичер (хьар, ака, сач, тIанур), парча, гамар, халичаяр храдай станокар, сар, хамар гьялдай, гъалар ийидай чхраяр, цIилер храдай хсуси чпин акьулди арадал гъайи алатар ва масабур.
Дагъустандин малдарри дагъдин хиперин цIийи жинсер арадал гъана. Абуруз кIвалин гьайванрихъ, къушарихъ гелкъведай, гьакIни некIедин, якIун суьрсетар гьазурдай ва яргъалди хуьз жедай кьетIен къайдаярни чида. Дагъустандин къванцин устIарар яшайишдиз ва майишатдиз герек дараматар, кIвалер, минараяр, мискIинар, муькъвер, къелеяр эцигунин, булахар туькIуьрунин кардалдини машгьур я. Дагъустандин пешекар устадри кIарас, дагъдин, вацIун жуьреба-жуьре къванер, крчар, кIарабар, ракь, цур, буьруьнж, чеб ва маса затIар ишлемишзава.
Къубачидин магьир заргарар (къизилдикай, гимишдикай жуьреба-жуьре гуьрчег затIар ийидайбур), кIарасдикай гуьрчег затIар ийидай Унцукулдин пешекарар, Балхардин, Испикрин ва Сулевкентдин хъенчIин къапар расдайбур, андидин ва рахатадин литер ийидайбур, Ахцегьрин, КьепIиррин, Хивдин, Табасарандин, Агъа СтIалрин гамар храдайбур, лакрин жуьреба-жуьре гуьрчег затIар яратмишдай, кIвачин къапар цвадай пешекарар ва масабур ава. Абуру Дагъустандин тIвар виринра хкажзава.
Дагъустандин халкьарихъ чилихъ галаз алакъалу чпин кьетIен календарь, адахъ галаз алакъалу адетар, суварар, тамамардай манияр (лирлияр) ава. Месела, цанин сифте хвал тухунин сувар (даргийри адаз – Къубахруми, аварри – Оц-бай, лакри – Къурдаккаву, лезгийри Кьуьгъвер-Къарабас лугьузва); гатфарин сувар (Навруз байрам – азербайжанрин, къумукьрин, Андживых – даргийрин, Эверчен – табасаранрин, Интнил Хьхьу – лакрин, Эр – рутулрин, Яран сувар – лезгийрин)…
Дагъустандин халкьарихъ чпин художественный меденият ава: милли гуьрчег парталар, чIагурдай затIар, иниз-аниз шей туна тухудай (хурчарар, гьебеяр, тапракар, балкIандин пурарик кутадай гъвечIи храй затIар), кIвализ-йикъаз герек къвезвай шейэр, везинлу манияр, авазар (гьаваяр), милли кьуьлер, театрар ва масабур. Чи халкьариз гуьзелдаказ цваз, храз (парча, акьванралди храз, жугъунар, куткунар, гъулар храз (тIваларикай), жуьреба-жуьре нехишар, гиширар атIуз (кIарасдал, ракьунал, цурунал, гимишдал, буьруьнждал, къванерал) чир хьанва. Абуру макьамар ядай чпин милли алатар (зуьрне, кфил, балабан, писпи, чуьнгуьр, тар, далдам, тафт) туькIуьрнава, абурухъ халкьдин сивин яратмишунар – манияр, мисалар, мискIалар, махар, кьисаяр ава.
Дагъустандин меденият – им дагъви рушарин эдеблувал, абурлувал, такабурлувал, дагъви гадайрин уьтквемвал, къудратлувал, регьимлувал, дагъви итимринни дишегьлийрин мергьяматлувал ва савадлувал, дагъви къужайринни къарийрин мердвал ва арифдарвал я. Дагъустандин меденият – им халис дагъвидин кутугай гафарни вафалу крар я.
ТIвар-ван авай спортсменралдини, устад духтурралдини, кьетIен чирвилер авай жерягьралдини машгьур я. Им халкьарин зирингвилин медениятдиз, яни физический культурадиз талукь дамахдай месэла я.
Дагъустандин халкьарихъ камаллувилелди недай-хъвадайди, зегьметдин алатар къайгъударвилелди ишлемишунин, партал абурлудаказ, михьидаказ, къайдада аваз хуьнин, алукIунин, ризкьи кьенят, мадара авунин меденият ава. ТIебиатдив, набататрив, гьайванрив ва къушарив, булахрив, вацIарив, кIамарив, тамарив къадирлувилелди эгечIунин (тIебиат хуьнин меденият, яни экологиядин культура) къайдаярни дегьзаманайрилай кардик ква, абурухъ чи йикъара мадни еке метлеб ава. Къуни-къуншидихъ галаз меслятдалди, жемятдихъ, халкьарихъ, уьлквейрихъ галаз дуьм-дуьз, дугъри, ислягь алакъаяр туькIуьрун, кутугай рафтарвал тухун, яни политикадин меденият Дагъустандин халкьариз ва чи хайи лезги халкьдиз хас важиблу лишанрикай сад я. Вири и крар, месэлаяр дериндай чир хьуни инсанрин уьмуьр, яшайиш гуьнгуьна твазва.
Шайдабег Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор,
ДНИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий
