ЧIалан илимрал машгъул ксар тек са пешекарвилин рекьяй­ ваъ, халкьдин гележегдин пата­хъайни  жавабдарвал хиве авайбур я. Абурукай сад вичин вири уьмуьр чIалан илимдиз, хайи халкьдин культурадиз ва марифатдиз бахш авур  Мегьамед  Мегьамедович  Гьажиев  я.

Дагъустандин госуниверситетдин филологиядин факультетда (РДО-да) кIелдай вахтунда  (1974-1979-йисар), гуьгъуьнлайни заз алимдин уьмуьрдикай, илимдин кIвалахрикай, иллаки адан словаррикай ва учебникрикай хабар хьанай.

М.Гьажиев 1897-йисан 10-декабрдиз Мегьарамдхуьре лежбердин хизанда дидедиз хьа­на. Ада Кьасумхуьруьн вад класс­дин училище акьалтIарна, ана кьилинди диндин законар чирун тир. Гьа макъамда Мегьамедан 10 йис тир. Октябрдин инкъилабдин девирар алукьна, уьлкведа еке дегишвилер хьана. 23 йиса авай Мегьамеда цIийи власть кьабулна, ам халкь просвещенидин ва культурадин рекьеваз тухузвай женгчийрин жергедик экечIна. Сифтедай Мегьамеда муаллимвиле, ахпа рес­публика­дин просвещенидин работникрин профсоюздин тешкилатдин жавабдар секретарвиле кIвалахна.

Хуьрера школаяр эхцигунин, муаллимар гьазурунин, савадсузвал тергдай курсар ва нянин школаяр тешкилунин карда активнидаказ иштиракна.

1927-йис лезгийрин тарихда, гьакI­ни М.Гьажиеван уьмуьрдани важиблуди хьана. ВКБ(б)-дин ЦК-ди Дагъустандин чIаларин месэла къайдадик кутунин гьа­къиндай къарар кьабулна. Об­ластдин партиядин тешкилатди чкадин чIалар чируниз, латиндин графика туниз, республикадин агъалийрин савадсузвал тер­гуниз мадни гзаф фикир гуз башламишна. Муаллимрин ва илимдин пешекаррин вилик цIийи букварар ва учебникар гьазурунин ва акъудунин, грамматикадин ва дуьз кхьинин къайдаяр туькIуьру­нин, словарар акъудунин месэла куьруь са вахтунда гьялунин ва терминология къайдадик кутунин лап ва­жиблу везифа эцигна. И месэлаяр гьялун патал махсус десте тешкилнай. Адан кьиле лезгийрин сад лагьай­ алим Гьажибег Гьажибегов авай. Аник гьакI тIвар-ван авай педагог Алкадарский, шаирар  — Мегьамед Гьажиев, Алибег Фатахов,  Мемей Эфендиев ва маса юлдашарни квай.

Дидед чIалан авторитет, дагъвийрин уьмуьрда адан роль къвердавай хкаж жезвай, ада, вичин нубатдай яз, дидед чIал дериндай чирунин лазимлувал арадиз гъана. И месэладал машгъул хьунин гьуьрмет Ме­гьа­мед Гьажиевал гьалтна. Москвада аспирантурада кIелу­ни, тIвар-ван авай профессорар тир А.И. ­Жирковахъ, А.П.Генкодихъ, академик А.С.Чикобавадихъ ва маса алимрихъ галаз му­кьувай таниш ва ара да­тIана ала­къа хьуни, Дагъустандин чIа­лар, кьилди­ къачур­тIа, лезги хизандик акатзавайбур ахтармишуни жегьил алим Мегьамед Гьажиев  вични чIехи лингвистрин жергедиз акъудна. Аспирантура куьтягьай 1938-йисуз Да­гъустандин Наркомпросди М.Гьа­жиевал юкьван ва та­мам­ тушир юкьван школаяр патал лезги чIалан кьве учебник туь­кIуьрун тапшурмишна. Абу­ру­­кай сад фонетикадай ва морфологиядай, муькуьди синтаксисдай тир. Жегьил алимди и жа­вабдар кIвалах еке ашкъидалди гъиле кьуна ва адалай  а кар кьилиз акъудиз алакьни авуна.

Вич рагьметдиз фидалди (1958-йисан 20-март) М.Гьажиева кхьей ва чапдай акъудай кьван учебникрин кьадар (фикир желб ийин: абур вири сифте яз гъилелди, гъилин машинкадалди кхьенвайбур я) маса алимри­лай алакьнач. Хейлинбур кьвед лагьай сефердани, алимдал чан аламаз, чапдай акъуд хъувунай…

М.М.Гьажиев пединститутдиз гьахьдай вахтунда (1931-йис), хайи дидедин чIалалай гъейри, адаз сад-садавай чара тир кьуд чIал чизвай: азербайжан, араб, урус, табасаран. Гуьгъуьнин йисара немс чIални чир хъувунай…

Лугьун лазим жезва, хейлин муаллимри,маса пешекарри М.Гьажиеван тIвар лексикадихъ, морфологиядихъ, иллаки синтаксисдихъ галаз алакъалу ийиз­ва. ГьакI язни я.

Адаз Дагъустандин чIаларин синтаксисдай лап тамам дережадин са шумуд макъала ава. Кандидатвилин ва докторвилин диссертациярни, дугъриданни, синтаксисдай я. Профессор А.И.Жиркова кхьизва: «…И илимдин макъаладалди ва монографийралди М.М.Гьажиева советрин языкознанидиз асул дибдин къиметлу къадам къачуна»…, «..Кавказдин вири чIаларин илимдин синтаксисдин хел М.Гьажиеван фикирар рикIел гъунилай башламиш жезва».

Гьадахъ галаз сад хьиз, къейд авун лазим я, алимди 50-йи­сарин монографийра, рецензийра фонетикадин метлеб авай месэлайрал фикир желб ийизва-чIалан сесер, фонемаяр, абурун кьадар, ачух ва ачух тушир сесер, фонетикадин терминар ва икI мадни ахтармишзава. Алимдин вири фикирар адан илимдин кIва­лахра ва словарра ава (М.Гьажиеваз маса уьмуьр хьайиди туш)!

Тек са словарар акьван акъу­дун, абур илимдин бинедалди таъминарун еке гьуьрмет авуниз лайихлу я. Са инсандилай акьван алакьун гьатта фикирдиз гъиз четин я.

Мегьамед Гьажиевакай ихтилат кватайла, ам чIалан рекьяй еке алим яз чида, анжах шаир яз — тIимилбуруз.

Пилте-пилте жив къвазава,

Ацукьзава къаварал.

Гьич са гъедни аквазавач,

Цифер ала цаварал.

 

Экв аквазмач санайни,

РакIар, пенжер акьална.

Ван къвезамач регъвяйни,

ДапIар яна, агална.

Яш хьанвай агьалийри и шиир куьгьне ктабрай кIелнай, абурун рикIел къени и цIарар алама.

М.Гьажиева литературоведенидани вичин дерин гел туна. Е.Эминан, Х.Тагьиран, С.Су­лей­манан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай еке макъалаяр кхьена. РАН-дин гъилин хатIа­рин фондуна алимди кIватI хъувур вишелай виниз фольклордин материалар-лезги махар, манияр ва маса эсерар ама.

Чаз  М.Гьажиева А.С.Пушкинан, И.С.Тургеневан, Л.Н.Толстоян, А.П.Чехован, А.М.Горькийдин, В.В.Маяковскийдин, М.А. ­Шо­лохован ва масабурун эсерар урус чIалай лезги чIалаз таржума авурдини малум я. Гьайиф, абуруз илимдин рекьяй къени лазим тир къимет ганвач.

Хуьре-кIвале марифат, лезги чIал чирунин, адан илим вилик тухунин карда бине эцигай Мегьамед Гьажиеваз гьуьрмет авун, ада туькIуьрай учебникрай тарс гузвай гьар са лезгидин­ буржи я. Гьеле 1991-йисуз алим-лингвист М.Гьажиеван тIвару­нихъ галай фонд ва Мегьарамд­хуьруьн райондин лезги чIа­лан ва литературадин лап хъсан муаллимдиз гун патал премия тешкилунин гьакъиндай къарар кьабулнай. Школайрин лезги чIа­лан ва литературадин кабинетрин арада “Лезги чIа­ланни литературадин лап хъсан кабинет» конкурсар кьиле тухванай. (Ред:  инал раханвай вири крарин кьиле акъвазайди, абуруз къуват гайиди чIалан тежрибалу муаллим-методист Алаудин Саидов я).

Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин коллективдин тIалабуналди, Дагъустан Республикадин Министррин Советдин къарардалди (№131) 1992-йисан 16-июндиз Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван шко­ладиз алим-лингвист, филологиядин илимрин доктор М.Гьажиеван тIвар гана. Ана алимдин тIвар алаз лезги чIа­ланни литературадин кабинет кардик ква, алимдин юбилейриз талукь мяре­катар тухузва. Мегьарамдхуьруьн муниципиальный тешкилатдин къарардалди хуьруьн са куь­­чедиз М.М.Гьажиеван тIварни ганва.

Машгьур алимди вичин ви­ри уьмуьр, чIугур зегьмет халкьдиз багъишна, адакай хайи чилин марифатдин чирагъ хьана. Лезги миллетдин виридалайни зурба гуьмбет-им алимдиз халкь­дин патай авай гьуьрмет я.

 

Алаудин Саидов,
дидед чIалан муаллим