Маса ксари кхьей макъалайрин ла­йихлувилериз къимет гудайла, абур мана-метлебдин жигьетдай гьикьван нагьакьанбур яз хьайитIани, за гьамиша ахьтин эсеррин авторриз, абурун чпин ерийрикай кхьин тийиз, гьуьрмет ийизва ва абурун ярат­мишунриз къвезвай пис къимет хъуьтуьларун зи чарасуз къайгъу яз гьисабзава. Абуруз жаваб яз кхьей зи затIара гьалтзавай кьезил, намусдик хкIур тийидай зарафат, гагь-гагь ягьанат – ибур илимда тайин хьанвай къайдайрай къерехдиз экъечI тавуна кхьей затIар кIелиз са акьван хуш текъведай ксариз, мажбур яз, зи патай ийизвай къурбанд я.

Ихьтин маса авторриз ийизвай гьуьр­мет фикирда аваз ва кIелдайбуруз ийизвай къурбанд рикIелай алуд тавуна, заз инал «Лезги газетдин» чинра 2023-йисан мартдилай инихъ пуд касди захъ галаз чIугвазвай са «бягьсиникай» кхьиз кIанзава, зи хийир кIандай акьуллу инсанри заз и кар тавун меслят къалурнаватIани.

«Бягьс» куьн патахъай я?

2019-йисан сифте кьиляй тарихдин илимрин доктор Муртазали Гьажиевани за, санал кхьена, тарихдин илимдин са журналда «К локализации крепости Билистан» кьил ганвай макъала чапдай акъуднай («История, археология и этнография Кавказа». Т.15. №1. 2019. Стр. 8-16). Ана арабрин тарихчи ал-Куфиди вичин ктабда лакзрин (иранвийрини арабри лезгийрин ата-бубайриз гьакI лугьудай) кьилинди яз къалурнавай Билистан тIвар алай къеле хьайи чка гилан Къуйсунрин хуьруьн патарив хьайиди яз кьун теклифнавай. Ихьтин фикирдал чун атунихъ пуд себеб авай: ал-Куфиди а къеле Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара хьиз хьанай лугьун, тарихда амай а къеледин Билистан тIварцIихъ ва Мегьарамдхуьруьн винидихъ галай хуьруьн Куьреда ашкара тир кьве тIварцIихъ (Къуюстанни Къуйсун) лезги чилер сада-садан гуьгъуьна аваз кьур иранвийрин (татрин), мугъулрин (сельжук­рин) ва монголрин чIалара гьа са мана – «агъада авай чка» келимадин мана хьун ва а хуьр алай чка Самур дерени Къуба пад душманрикай хуьн патал къеле эцигуниз пара кутугай чка хьун тир.

Билистандикай чи макъала чапдай акъат­на са акьван вахт алатнач, 2023-йисан гатфариз Къуйсунринни Самур вацIун арада авай са кIунтI Урусатдин сергьят хуьзвай аскерри бульдозердин хура турла, адакай хъенчIин къапарни хкатна, къванцин гьяркьуь цларни.

И кардиз килигна 2023-йисан мартдин вацра «Лезги газетдиз» за кьилди «Къуюстандал жагъун хъувур Билистан» кьил ганвай макъала акъуднай («Лезги газет». 2023. №10). А макъалада Къуйсунрин хуьруьн къвалав гваз хьайи кIунтI, вичикай гетIеярни цлар хкатай, куьгьне ктабра Билистан тIвар алай лезгийрин ата-бубайрин гьукуматдин меркез хьайи чка къалурзавайди яз хьуникай кхьенвай.

За умуд кутунвай, а кIунтI алай чка вуч чка ятIа чир хьайила, лезги халкьдин тарихдин ва культурадин къадир авай ксарин рикIериз хуш жеда лагьана. Гьакъикъатда гьакI хьунни авуна: а кIунтIуникай макъала газетдиз акъатайла заз са кьадар савадлу инсанри зенгер авуна ва чпив макъалада авай кьетIен хабарар агакьарунай сагърай лагьана.

Амма Билистандин харапIайрикай за «Лезги газетда» кхьей макъала чеб Гилидлай тир пуд касдиз хуш хьанач. Къеледин харапIайрин абур жагъай Къуйсунрин хуьруьхъ галаз са алакъани авайди туш, абурун алакъа Гилийрин хуьруьхъ галаз авайди я лугьун завай истемишиз, а пуд касди захъ галаз «бягьс» чIугваз башламишна.

ЦIийиз пайда хьанвай тарихчияр

Сифтени-сифте Билистандикай за газетда кхьей гафарал вичин наразивал машгьур писатель Бикеханум Ибадуллаевна Алибеговади «Дагестанская жизнь» газетда 2023-йисан мартдиз акъудай «Билистан ваъ, Гилисан» тIвар алай макъалада къалурна. Ахпа журналист Руслан Жамалдинович Керимханова зал наразивилив ацIанвай «ЦIай ягъай хуьр» тIвар алай, газетдин кьве нумрадин кьуд чина гьакьай яратмишун кIелдайбурув агакьарна («Лезги газет». 2023. №№50-51). Адаз жаваб яз, адалай кьве сеферда гъвечIи «Пуд кIунтIунин арада квахьай кьарай…» тIвар алай макъала кхьена зани газетдиз акъуднай («Лезги газет». 2024. №2). За фикирнавай, гьа идалди гьуьжетзавай кьве патани чпихъ авай маналу гафар лагьана куьтягьна. Маналу гафар куьтягьни хьанвай жеди, амма вичин рикI секинарун патал газетдин кьуд чина залай кхьенвай наразивилин гафар бес тахьана, Р. Ж. Керимханова газетдин кьве чин ацIай «Чарабурун никIерал къвазвай марфар» тIвар алай наразивилин са макъала мад чап хъувуна («Лезги газет». 2024. №7). Аквадай гьаларай, вичин хуьруьнвидик квай теспача акурла, «Дагестанская жизнь» газетда кхьей гафар тIимил яз гьисабна, Б.Алибеговади вичин наразивилер «Мукьуфдивди эгечIна кIанда» тIвар ганвай макъалада «Лезги газетдин» чинрани малум хъувуна («Лезги газет». 2024. №10). Инал, кьве нарази касдиз юлдаш яз, урусрин къаравилийра жедай жуьре, пуд лагьай касни майдандиз экъечIун герек тир. Яргъал вегьин тавуна, «Къивистан – Билистан?» тIвар алай вичин эсер гваз ва зи макъаладал нарази тир ксарин жергеда пуд лагьай кас яз медениятдин къуллугъчи Алибег Шидибегович Мусаевни пайда хьана («Лезги газет». 2024. №10).

И ксари чпин макъалайра кIелдайбуруз сифтени-сифте лугьузва, бес «Къуюстандал жагъун хъувур Билистан» тIвар алай макъала кхьей кас тарихчи туш, гьакIан са физик я, гьакI хьайила, ада Билистан Къуюстандал жагъана лагьай гафар акьван еке къимет авайбур туш.

Дугъриданни, а макъала газетдиз акъудай кас физик я. Амма ада Билистандикай сифте макъала тарихдин илимрин доктордихъ галаз санал илимдин журналда ­акъудна ва гьа макъалада къалурнавай чкадал Билистандин харапIаяр гила жагъанва. Гьар са илимда теорияди виликамаз лагьай затI тестикь хьун а теория вич дуьзди тирди къалурзавай кар я.

Бес физикдини адан юлдашди лагьай чкадал Билистан жагъидалди са гафни талгьай, амма ахьтин макъаладиз къимет гуз алакьна, адан авторрикай сад тарихчи туш лугьуз жедай ксар чеб вужар хьун герек я? Гьелбетда, абур пара тежриба ва дерин чирвилер авай, анжах чпин чирвилер къедалди масабурукай чуьнуьхарнавай тарихчияр хьун герек я. ГьакI хьайила, икьван чIавалди чпи са гафни Билистандикай ­талгьай, ам жагъурай ксариз къимет гузвай Б. Алибе­гова, Р. Керимханов ва А. Мусаев, чеб уьмуьрда алвердин ва маса гьахьтин крарин пешекарар яз хьайитIани, цIийиз пайда хьанвай, илимдикай хабар авай тарихчияр яз чна гьисабун герек тушни? АкI тушиз хьайила абуру Билистандин харапIаяр жагъидай чка виликамаз къалурай ксарин тарихчивилин дережадиз гьикI хьана къимет гурай? И суалдиз цIийиз пайда хьанвай тарихчийриз чпиз жаваб аваз хьанайтIа хъсан тир…

ЦIийиз пайда хьанвай арабистар

За садра лагьайвал, Билистандикай илимдиз чизвай, ал-Куфиди араб чIалалди кхьенвай вичин ктабда тунвай делилрин арада я Гилийрикай, я зи хайи Ярагърикай, я зи рикI алай Ахцегьрикай ва я са маса лезги хуьруькай, Къуйсундилай гъейри, кхьидай мумкинвал гузвай са делилни авач. ГьакI хьайила, зи иштираквал аваз Билис­тандикай кхьей кьве макъалада, гьа са хуьрелай гъейри, маса хуьрерикай кхьинни авунвач.

Амма чна винидихъ тIварар кьунвай пуд тарихчидикай кьведаз я арабриз, я араб чIалан пешекарриз къедалди хабар авачир чирвилер ава, абурун ахьтин чирвилери араб чIалал кхьенвай «Билистан» гаф «Гилисан» гафуниз регьятдиз элкъуьрдай мумкинвал гузва.

А чирвилерин асулдикай «Дагестанская жизнь» газетда Б.Алибеговади Билистандикай акъудай макъалада кхьенвай. Гьа авторди тир вири дуьньядиз малумарайди, бес арабри, чпин чIала «г» сес авачиз акуна, гьа сес авай маса чIалан гафар кхьидайла а гафара авай «г» сес къалурун патал «б» гьарф ишлемишзава. И тестикьарун бине яз, Б.Алибегова ихьтин веревирддал атана: лакзрин къеледин тIвар Гилисан тир, вичикай гилан девирда Гилияр хьанвай, амма арабрин алфавитда «г» сес къалурдай гьарф тахьуниз килигна, абуру къеледин тIвар чпин чIалал Билистан хьиз кхьена.

Бикеханум Ибадуллаевнадин чирвилерикай даях кьунани, я тахьайтIа Руслан Жамалдиновичахъ вичихъни араб чIалакай дуьньяда садазни къедалди тийижир чирвилер аваз хьанани, завай лугьуз жедач, амма адани вичин «ЦIай ягъай хуьр» тIвар алай макъалада, тIвар-ван авай дишегьлидин гафар тикрарна, Билистан арабри «г» сесинин чкадал абуруз «адет» хьанвай «б» гьарф кхьенвай «Гили» гафуникай хьанва лагьана. Кьвед лагьай вичин «Чарабурун никIерал къвазвай марфар» тIвар алай макъаладани Р.Керимханов и тестикьунал, чувуд киш йикъал хьиз, кIевиз акъвазнава.

Гьелбетда, араб чIалакай я са арабдизни, я са араб чIалан пешекардизни тийижир ихьтин чирвилер авай ксар цIийиз пайда хьанвай арабистар я лугьуз жеда, абуруз, чпи хиве кьазвайвал, неинки араб гьарфар, гьакIни абурун кьадарни чидачтIани. Пис жедачир, эгер чпи лугьузвай арабриз «адет» хьанвай «г» сес къалурун патал «б» гьарф ишлемишзавай дуьшуьшрикай абуру сад кьванни чаз араб чIалал авунвай кхьинрай къалурнайтIа, арабри чпин «б» гьарфуналди «г» сес къалурзавайди са арабдиз кьванни чизватIа абуру лагьанайтIа.

«Къадим заманада шегьер хьайи Къуйсун»

Къуйсунрин хуьруьз куьревийрин арада Къуюстанни лугьуда. ЦIийиз пайда хьанвай тарихчийри чпин хуьре Къуйсундиз «Къивистан» лугьудалда. Чун рахазвайди а хуьруьз куьревийри лугьузвай тIварарикай я. Илимдин делилри къалурзавайвал, гиливийринни куьревийрин ери-бине сад туш. ГьакI хьайила, куьревийри Къуюстан лугьузвай чкадиз гиливийри масакIа лугьунни мумкин я.

Чи зурба филолог Унейзат Азизовна Мейлановади гилийрин нугъат лезги чIалан Къуба патан диалектдин таъсирдик кваз арадал атанва ва и карди а ­нугъатдал рахазвайбур «Къуба патан диалектдал рахазвай лезгияр яшамиш жезвай чилерилай, яни гила Азербайжандик акатзавай чилерилай куьч хьанвайбур тирди къалурзава» лагьанай (Мейланова У. А. Гилиярский смешанный говор и его место в системе лезгинских диалектов//Учен. Зап. ИИЯЛ. 1958. Т.5. С.260). Алимди  лагьанвай и гафарай аквазвайвал, гилийрин нугъатдал рахазвайбурун ата-бубаяр мугъулрин арада чпин нугъатдин са бязи къанунар арадал атайдалай кьулухъ, ахпа абурун арадай Куьредиз куьч хьанва. И гафари тестикьарзава: гиливийрин ата-бубаяр Самурдин дередиз гилан Азербайжандин чилерал сифтегьан мугъулар (сельжукар) ацукьайдалай кьулухъ, яни 13-15-асиррилай фад тушиз куьч хьана. И карди 8-асирда Самурдин дереда хьайи Билистандин тарихдихъ галаз гиливийрин са алакъани тахьайди къалурзава.

У.Мейлановадин ахтармишунрин нети­жаяр инкар ийидай ва гиливияр Самурдин дереда агъзур йисара хьайиди къалурзавай делилар яз цIийиз пайда хьанвай тарихчийриз чпин хуьре авай 5000 йис идалай вилик инсанри туькIуьрнавай кIунтIар аквазва. Ярагъ-Къазмайрин хуьруьн юкьвани гьахьтин са кIунтI ава, амма зи хуьруьнвийриз адакай а чкадал ярагъвияр 5000 йис яшамиш хьайиди къалурзавай ­делил хьанвач, вучиз лагьайтIа, абуруз чида: сифтегьан ярагъвияр а чкадал Вини Ярагъдилай 1868-йисуз куьч хьана ва инсанри туькIуьрдай  «кIунтIарин  культура»  куьче­ри (кочевые) халкьариз хас кар тир, лезгияр ахьтин халкьарикай тушир. ГьакI хьайила, а кIунтIар лезгийрилай вилик абур алай чкайрал хьайи куьчери халкьари туькIуьрна.

Ихьтин якъин кIвалахар кваз такьун цIийи жуьредин тарихчийрин амалриз хас кар я. Жуван мефтIер абурун жуьреда туькIуьр хъийидайвал, зун жаван туш. Зун абурухъ агакь хъийидач. ГьакI хьайила, Билистандин темадай абурухъ галаз мад гьуьжет хъийиз залай алакьдач. Физик яз, залай алакьдай кар за авуна: зи юлдаш археологдихъ галаз чна Билистан хьайи чка къалурна ва адан харапIаяр инсанриз чна къалурай чкадилай жагъана. «Къадим заманада шегьер хьайи Къуйсун» (урусдалди: «городище Куйсун») тIвар алаз анаг илимдин журналрани тарихдин памятникрин сиягьра гьатнава. Ахьтин тIвар авай физикри ваъ, археологри илимдин журналдиз кхьенвай макъала, мисал патал, чавай къалуриз жеда: «Археологические данные к локализации крепости Билистан» (МАИАСП. №15. 2023. Стр. 509-528). Алимри кхьенвай а макъалада 38 сеферда «Къуйсун» гаф ва 4 сеферда «Къуюстан» гаф ишлемишнава, амма «Гилияр» гаф, ам Билистан тIвар алай къеледихъ галаз алакъада аваз кхьидай са себебни алимриз гьат тавурвиляй, а макъалада садрани гьалт­завач.

Гилидал цIийиз пайда хьанвай тарихчияр, заз чиз, Билистандин харапIаяр Къуйсундилай чпин хуьруьз «Лезги газетдин» чинрай тIуз ялиз алахъна кIандач. Гьакъи­къатда абур санизни ялиз жедач, абур терг ийиз жеда. А ксари за винидихъ къалурнавай чпин хиялрин ажайибвилериз фикир гана, жедатIа, ахпа илимдин журналрин чинриз экъечIна алимрихъ галаз бягьс чIугун герек я, эгер чпихъ къадим заманадин а къеледикай лугьудай мана квай гафар аваз хьайитIа…

Мансур  Куьреви