ЦIинин йисан 23-февралдиз акъатнавай “Лезги газетдин” 8-нумрадин сад лагьай чина кьилин редактор М.Ибрагьимован “ЦIусад ла­гьай сеферда: СтIал Сулейманан рай­онда­ кьи­ле фейи лезги чIа­лан конференция халкь сад авур сувариз элкъвена” тIвар алай хъсан ма­къала ава. И ва­къиа гьар са лезги ша­дар­дай­, лап зур­ба мана авайди хьана ва адахъ чIе­хи нетижаярни жедайдак умуд кутазва­. Гьайиф­ хьи, лезгивал хуьн патал чпин вахт ва­ та­кьа­тар серфзавай стхайрин дес­те гьеле­лиг­ анжах са XX асирдин Гомеран­ тIвар­­цIихъ галай районда ава. И.М. Яралиева регьбервал гузвай а дестедик Н.Ш. Абдул­­му­та­либов­­­, рай­ондин кьил С.М. Те­мир­ха­нов, М.Б. Ба­­­­баха­­нов ва маса стхаяр, вахар­ ква. Аферин­ чпиз, Аллагьди хуь­рай чеб!

Макъаладай ва иштиракчийрихъ галаз авур ихтилатрай зун гъавурда акьурвал, и сеферда чIа­лаз талукьарнавай конференция жанлуди хьана, садбуру лугьуз, муькуьбуру капар ягъиз акъатнач­. Аквар гьаларай, чIалак лап хуькуьрнавай хьтинди я, рахунар, гьуьжетар пара хьана конференциядал. Акьулдин гьуьжетди дуьзвал арадал гъида. Гьуьжетдикай катзавай ва я бейкеф жезвай кас батIул я, адаз вичин нагьахъвал винел акъа­тиз кичIезва. Акьуллу инсанри гьуьжетунар куьтягьда, арада авай татугайвилер санал арадай акъудда. ЧIал хуьнин рекье чIалан ус­тад­­ар чарасуз са рекьел хтана кIанда.

Конференциядихъ пашман, рикIиз залан жедай падни хьана: экъечIна рахай савадлу жегьилар хьанач. Гьа рекьяй вири лезгийри, иллаки лезги районрин регьберри, хъсандиз фикирна кIанзава. Да­гъус­танда бязи школайра лезги чIа­­­лан тарсар филологар тушир му­­­ал­лимри гузва. Куьрелди, лезги чIалан тарсар гун патал гьазурнавай муаллимар Урусатдин “Яру ктабда” туна кIанзава.

Гила заз квез зини хтулдин арада хьайи кьве кардикай ахъайиз кIанзава. Зи чIехи гада хизанни галаз Махачкъалада яшамиш жезва. Хтулрини гьана 37-нумрадин гимназияда кIелзава. Кьил агъузна, чинин пад чIулавар­на, хиве кьазва: хтулар лезги чIалай билбилар туш. Алахънава гьа кимивал арадай акъудиз, гададиз ва иллаки сусаз (аялрин сиве мез твазвайди диде я; гьавиляй, заз чиз, чIа­лаз “дидед чIал” лугьузва) ара-ара къалиндиз истивут квай “пирешкаярни” гузва.

Са кьадар вахт идалай вилик 6-класс­да кIел­з­авай зи кьвед ла­гьай хтулди заз ват­­цап­дай ви­чи хуралай лезгидал шиир кIелза­вай видео рахкурна. АлахънатIани, гафарин гъавурда зун акьунач. Икьрар хьана, Дер­бентдиз­ бубадин патав хтайла­, сада-сад гъавурда тун­. Хквезва, мад ши­ир­ мажал­див лугьуз таз­ва. Гъавурда акьазвач. Хабар кьуна хтулдин дидедивай — педагогдивай, стIал­ви су­савай. Вич­­ни­ манадин ва бязи гафарин гъавурда акьу­нач лагьана. Ахъайна телефондай лезги тарсуна муаллимди чириз ганвай шиир — “Зи къадим чIал” — къалурна. Гьанай са чIук:

Зи къадим чIал, лезги чилин мерд булах­,

Эсилрин ирс, дидед мани, руьгьдин ах.

Тайифайрин, ваз дуст гьакI миддяй хьайи,

Гафар ква вак ви рекьиз дуьа хьайи.

Пелазгийрин, персерин, гьам индусрин,

Эрмени, туьрк, араб, мадни урусни…

Словарь ахъайна, бязи гафарин мана гьанайни жагъанач, тарих ри­кIел хкана, зун са жуь­реда са куьн ятIани гъавурда акьуна. Неин­ки шко­лада, гзаф миллетрин юкьва­ аваз, урусдал рахазвай 6-классдин уче­ница гъавурда акьадач, уьмуьр­да чIе­хи­ пай лезгидал­ рахай ва рахазвай, дидед­ чIалал ктабар, газе­тар кIел­­за­вай чунни гъавурда лап четиндиз акьаз­ва. Шиир, кIе­лай гьи затI хьайи­тIани, мана чир та­хьайла, рикIел аламукьдач. Аялдин рикI агат­дач, мад сеферда четин кхьинар кIелиз кIан жедач.

Зун гъавурда акьурвал, чIалал алахънавай алимар (бязибур — “алимар”) пуд патал пай хьанва. Садбур­ ктабра, словарра исятда авай къайдада чIал хвена, акьалтзавай несилдал агакьариз алахънава. Зи фи­кирдалди, гьабур дуьз рекье ава.

Кьвед лагьайбур, савадлу ксар ятIани, чIа­лаз ранда ягъиз алахънава, маса чIа­ла­рай атанвай гафар вири акъудин лугьуз­ва. ЧIал агъзур­ йисаралди къунши хал­кьа­­­рихъ галаз алакъайра аваз арадал атанвайди я. Вири халкьарин чIалар гьакI я. Физикадин къанунралди, ра­кьар сад-са­дахъ агудна эцигай­тIа, галкIизва. Чи ва­цIуз яд анжах чи дагъларай къвезвач кьван, патав гвай къунши халкьарин дагъларайни авахьзава. Са кьадар мензилдай нивай чара жеда а ятар? Гьахьтин, атIа кьил авачир “кутаз-хкудунри” аялрин ивидик лезгивал кутаз четинарда.

Пуд лагьайбурни ахмакьар туш, анжах, гьунарар авачтIани, тарихда алимар яз амукьиз кIан­зава: къадим заманайрилай лезги чIала та­хьай­ гафар арадал гъизва. Я куьгьне, я гилан ктабра а гафар авач, ди­де-бубайрин сивяй ван къвезвач. Гьахьтинбуру кхьей “теснифар” лезги чIалан тарсар гузвай муал­лимри аялрив, вучиз ятIани, хуралайни чириз тазва. Аялди, са жуьре рикIел хвена, тарсуна ахъай­на, къимет къачуна, “папуасрин чIал низ герек­зава” лагьана, рикIелай алудзава. Ихьтин “ус­тIарар” чIалан къене Геростратаз ухшар я. Муь­куь патахъай, абур урус гафар алай вах­тунда Урусатдиз гьамиша акси ингилис ва ма­са халкьарин чIала­рин гафаралди эвез ийизвайбуруз ухшар я. Месела, санаторийра до­ку­ментар кьабулдай чкадиз виликдай “администрация” лугьудай, гила “ре­сепшн”. Махачкъа­ладай хтай хтулрикай садан гъилик залан чанта квай. “На залан вуч ялзава, бубадин?” — ха­бар кьуна за. Жаваб: “Шопер, буба”. “Ам вуч шей я, савкьат яни?” — хабар хкьуна за. Эхир са­кIани зун гъа­вурда акьан тийидайла, патав атана, авай ктабар акъудна, ичIи парчадин чанта залди яргъи авуна, лагьана: “Им я шопер”. Аламат, сумкадикай гила, вучиз ятIани, “шо­пер” хьанва. Ихьтин­ дегишвилер лап гзаф гьалтзава. Им урус чIалаз са нин патай ятIани ийиз­вай душманвал, инад я. Хайи чIал саймиш тийиз, кIвале урусдал рахазвай лезгийриз­ ихьтин меслят къвезва: тадиз аялрихъ галаз ингилис чIалал рахаз башламиша, урус чIал амукь тавун мумкин я. ЧIехи хьайи­ла­­, ре­гьят жеда къуллугърал акъвазиз. Къул­лугъ, девлет хьайи­ла, диб квахьай­тIа­ни, къайгъу авач.

Ша чун чи чIалан къаравулда акъвазин, садакайни регъуь, кичIе тахьана. Расул Гьамзатоваз акур: чIал рекьидалди, чун кьейитIа, хъсан я. И жигьетдай чIехи пар “Лезги газетдини” ялна кIанзава. Баркаллу кIвалах жедай, абурулай школайра лезги чIалан тарсар тухунин карда гьалтзавай кимивилерикай, хъсан муаллимрикай ва школайрин директоррикай гзаф кхьиз алакьнайтIа. Гьар шегьерда мумкинвилер авай лезгийри лезги чIалан муаллимриз чпин патай “Лезги газет” кхьенай­тIани, пис тушир.  Дербентдин лезгияр гьа кар кьилиз акъудиз алахъда.

Эхирдай са ихьтин гекъигун. Масабур татун­ патал, сада, гъана, рекьел са чIехи машиндавай къванцин ккIалар вегьена. Вердишбур, че­тин ятIани, кIунтIалай кIва­чи къвез хьана. Къе­къведай кьван ккIалар чи­кIиз башламишна. Са вахтундилай кIунтI аламукьнач, машинар гвайбурузни фидай мумкинвал хъхьана. Нагагь гъвечIи къванерин арада цемент авайтIа, кIунтIу­ник квай куьлуь къванерикай са чIехи, юзуриз ва чукIуриз тежер къаяб жедай.

Къванцин ккIалар халкь ибарат тир инсанар я. Цементни — кьилдин ин­санар садавайни чукIуриз, муь­тIуьгъариз тежер къуватдиз — халкьдиз эл­къуьрзавай дидед чIал я.

Сагърай куьн!

Навои Бутаев,

Дербент шегьердин агьали, пенсионер