Алатай гьафтеда Махачкъалада Расул Гьамзатован тIварунихъ галай Милли библиотекада наркоманиядин вилик пад кьуниз куьмекдай коммерциядинбур тушир тешкилатрин “Кавказ международный Ассоциацияди” (МАК) “Реабилитациядин программайрин менфятлувал хкажун” темадай элкъвей стол кьиле тухвана.
Адан кIвалахда МАК-дин председатель Гьажимурад Мегьамедова, республикадин СПИД-дин вилик пад кьадай ва адахъ галаз женг чIугвадай центрадин кьилин духтурдин заместитель Лаура Умахановади, наркотикрилай ва ичкидилай аслу тир ксар сагъарунин рекьяй Дагъустанда кардик квай реабилитациядин центрайрин кьиле авай ксари, государстводин властдин органрин векилри, наркоманиядин желеда гьатнавай са шумуд жегьилдин дидейри, журналистри ва масабуру иштиракна. Элкъвей столдин макьсад Дагъустанда наркоманиядини ичкибазвили эхиримжи вахтара еке къалабулух кутазвайдал, иллаки жегьилрин арада и уьзуьрар хаталу тIегъуьндиз элкъвезвайдал, наркомания ва ичкибазвал хьтин тIегъуьнрихъ галаз алакъалу месэлайриз гьукуматдин дережада килигун лазим тирдал мад сеферда фикир желб авун тир…
МАК-ди вичин кIвалах 2016-йисз башламишна. Адан макьсад сагълам уьмуьр раиж авунин рекьяй законодательство вилик тухудай теклифар арадал гъун, наркоманиядин вилик пад кьуниз талукь яз са шумуд паюникай ибарат къурулуш туькIуьрун, наркоманиядихъ галаз женг чIугвадай госпроектра иштиракун, хаталу азаррин вилик пад кьунин рекьяй Дагъустандин государстводин властдин органриз, реабилитациядин центрайриз куьмек гун ва икI мад я. Идалайни гъейри, Ассоциацияди наркотикрилай ва ичкидилай аслу азаррикай сагъ хъжезвай жегьилрин арада Вирироссиядин спортдин акъажунар кьиле тухузва. ИкI, ихьтин сад лагьай акъажунар 2017-йисан апрелдиз Избербашда, Али Алиеван тIварунихъ галай спортдинни сагъламвал мягькемардай базада, кьвед лагьайбурни гьа йисан октябрдиз Гунибда кьиле тухванай.
Элкъвей столдин кIвалах “Кавказ международный Ассоциациядин” президент хкягъунилай башламишна. И везифаяр кIватI хьанвайбуру вирида садвилелди сесер гуналди Вирироссиядин общественный “Дидеяр наркотикриз акси я” гьерекатдин ДРО-дин председатель (виликрай РФ-дин РД-да авай УФСНК-дин отделдин начальниквиле хейлин йисара зегьмет чIугур полициядин полковник) Хасайбат Валиевадин хиве туна.
КIватI хьанвайбур ада Россиядиин Минздравдин статистикадин делилрихъ галаз танишарна. ИкI, Россияда наркотикар гьар юкъуз саки 600 агъзур касди, кьве миллион касдини вахт акадар тийиз ишлемишзава. Абурун арада 24 йисал къведалди яшарин жегьилар гзаф авайди, наркомания къенин юкъуз, Россияда хьиз, Да-гъустандани хци месэлайрикай сад яз амайди къейдна. Наркоманиядихъ галаз женг чIугунал гьалтайла, кьилин месэлайрикай сад адан вилик пад кьун, наркотикар ишлемишзавай ксар сагъарунин кардани реабилитациядин, абур адетдин уьмуьрдив эгечI хъийидай, кIелдай ва образование къачудай мумкинвилер арадал гъун тешкилунин менфятлувилелай аслу тирдал фикир желбна.
Реабилитациядин “Каспий” центрадин директор Заурбег Мегьамедова вичин докладда вири дуьньяда 1939-йисалай ишлемишзавай, наркотикрилай аслу тир миллионралди инсанриз куьмек хьанвай, идалди цIийи уьмуьр кьиле тухудай мумкинвал гайи “12 кам” программадикай лагьана. Ам 1935-йисуз Чикагода арадал гъанай, сифтедай ичкидилай аслувал сагъарун патал и азар квай ксар чинеба сагъардай обществода ишлемишнай. 1953-йисалай и къайдадикай наркотикрилай аслу ксар сагъарун патал менфят къачузва. Къенин юкъуз “12 кам” программа наркотикрилай ва ичкидилай аслувал сагъарунин карда еке менфятлувал авайди яз гьисабзава. Адакай вири дуьньядин реабилитациядин центрайра менфят къачузва. И къайдадин кьилин лайихлувални ам я хьи, ада ичкидикай, наркотикрикай азад хьун патал гьар са кам къалурнава. Камарин кьадарни, тIварцIяй аквазвайвал, 12 я. Абурун куьмекдалди инсандиз квахьнавай мумкинвилер — хизан, кIвалах, гьевес, ашкъи кваз кьилиз акъудзавай крар — арадал хкиз куьмекзава. Кьилинди, ада намус ахварай авудзава. Докладчиди вичи регьбервал гузвай центрада, и къайдадикай менфят къачуналди, хъсан нетижаярни къазанмишиз алакьнавайди къейдна.
Наркотикрилай ва ичкидилай аслу ксар медицинадин рекьяй куьмек къачурдалай кьулухъ “квахь тавун патал” абурухъ галаз кьиле тухузвай кIвалахдикай Гьажимурад Мегьамедова суьгьбетна. ИкI, Дагъустан спортдин республика яз гьисабзавайди фикирда кьуналди, ахьтин ксар патал акъажунар кьиле тухузва. Мукьвара РД-дин физический культурадин ва спортдин министрдин сад лагьай заместитель Зайнал Салаутдиновахъ галаз кьиле фейи гуьруьшдал алай вацран эхирра Избербашда акъажунар кьиле тухудай мумкинвал ганвайди малумарна. Алай вахтунда вири къуватар Дагъустанда кьуршахар кьунай Европадин чемпионат кьиле тухун патал серфнавайла, четинвилер арадал къвезватIани, виликамаз пландик кутунвай и акъажунар тухун кьулухъ чIугун тавун кьетIна. Алакьдай вири жуьредин куьмекар гуз гьазур ксарни майдандиз экъечIна. Абурукай сад Чечен Республикадай атанвай мугьман, “Ахмат” клубдин директор Адам Жавбатыров тир.
Элкъвей столдихъ рахай амай ксарини, кьилди къачуртIа, “Сагълам несил” (директор — Шамил Мегьамедов), “Нур” (директор — Азамат Валиев), “Кам” (директор — Паша Алиев) реабилитациядин центрайрин кьиле авай ксари анра 3 вацра сагъламвал мягькемарайдалай кьулухъ, наркотикрилай аслу ксариз маса куьмек тахьайла, абур мад гьа виликан рекьиз хтунихъ галаз алакъалу месэладал фикир желбна. Азамат Валиева уьмуьр цIийи кьилелай башламиш хъийидай къуватар анжах са тIимил ксариз жагъизвайдакай, вични ахьтин тIимилбурун жергедай тирдакай лагьана. Ада, наркотикар ишлемишун пис кар тирди чизвайтIани, вич абур ишлемишуникай хуьн тавурди къейдна. Адан фикирдалди, школайра, хизанра наркотикар ишлемишун акьалтIай чIуру кар я лугьун тIимил я. Наркотикрик акатун чIурувал тирди, абур ишлемишай ксар гьихьтин нетижайрал къвезватIа, аялар гъавурда туна кIанда.
Лугьун лазим я хьи, республикада кардик квай реабилитациядин саки чIехи пай центрайрин кьиле акъвазнавайбур, чпи виликдай наркотикар ишлемишнавай, амма и чIуру хесет, азар чпикай хкудиз алакьнавай ксар тир. Абуруз наркотикрилай аслу гьар сад гьихьтин четинвилерал, азабрал расалмиш жезватIа малум я, месэла дериндай чизва. Чеб хьайи жегьеннемдикай суьгьбетар авуналди, абуру жегьилриз и чIуру рехъ хкя тавуниз эвер гана.
Мярекатдин иштиракчийри алай вахтунда жегьилар виликан спайсрилай цIийи жуьредин наркотикрал, мадни чIуру нетижайрал гъизвай синтетикадин кьелерал элячIнавайдакайни лагьана. Эхиримжибур ишлемишай ксар, шизофрениядин хьтин лишанар аваз, психиатриядин азарханадиз аватзавайди къейдна. И месэладикай, яни наркотикар ишлемишунихъ галаз алакъалу яз, шизофрения азарди кьил хкажуникай, республикадин наркодиспансердин духтур-психолог Марьям Сулейманова рахана. Къенин юкъуз аялар сагъламбур яз чIехи авун неинки са хизанди, школади, гьакIни гьукуматди еке фикир гана кIанзавай месэла тирди, жегьилар наркотикар ишлемишунал гъизвай са жерге себебрикайни лагьана. Месэла адаз мукьувай чизвайди кьатIуз хьун четин тушир. Ада и азардин къармахрай акъуднавай хайи стха ва маса ксарни элкъвей столдин иштиракчияр тир.
Эхирдай мярекатдин иштиракчияр наркотикар ишлемишзавай ксарикай кинофильмдиз килигна. Къарагъарнавай месэлайрикай сада наркотикар ишлемишунихъ галаз алакъалу яз, шизофрениядин азар сагъарунин мураддалди республикадин духтуррин чирвилерин дережа хкажун патал масанрай чиниз пешекарар командировкадиз рекье тун тIалабзавай чар гьазурунин ва РД-дин Кьилин тIварцIихъ рекье тунин, сагълам уьмуьр раиж авуниз мадни еке фикир гунин, кьилиндини, наркотикрилай аслувал сагъарзавай ксариз кIвалах жагъурун патал РД-дин зегьметдин ва яшайиш вилик тухунин министерстводивай куьмек тIалабунин фикирдал атана.
Рагнеда Рамалданова
