Дагъустан секинсуз регионрикай сад я. Террористрин гьерекатар, ягъунар-кьиникьар, хъиткьинарунар, рекьера машинар аварияр хьун, гьакI-тIебиатдин зава­лар, — инсанрин кьилел хабарни авачиз къвезвай бедбахтвилер… Абур сесеб яз хирер-кьацIар алаз, больницайриз аватай, операция авун чарасуз хьайи инсанриз иви хъиягъун лазим жезва. Иви лагьайтIа, гьамиша кьит шей я.

Алай вахтунда Дагъустанда иви гьазурунин кIвалах гьи гьалда аватIа чирун патал и йикъара зун Махачкъала ше­гьердин Атаеван куьчеда кардик квай иви гьазурдай станциядин донорвилин отделенидин заведующий Патимат Гьайдаровна  Каллаевадихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва чи  арада суьгьбет кьиле фена.

• Патимат Гьайдаровна, Дагъустанда донорвал мус арадал атана?

— Иви гьазурунин къуллугъ чи республикада 1934-йисуз РСФСР-дин ла­йихлу духтур, тIвар-ван авай хирург Григорий Викторович Ваулинан чалишмишвилерин нетижада кардик акатна. Иви къачудай сад лагьай пункт центральный клинический больницада ачухнай. 1936-йисуз ам РСПИ-диз элкъуьрна. А девирда къачур иви гьасятда азарлудаз хъиязавайди тир. Гила и карда дегишвилер хьанва. 1936-йисуз 16,5 литр иви гьазурнай. Ватандин ЧIехи дяведин йисара иви гьазурдай ва хъиядай къуллугъ виликандав гекъигиз тежер саягъда гужлу хьанай. 1941-йисуз станциядихъ анжах 200 донор авайтIа, 1942-йисан январдиз абурун кьадар — 1100 дав, мад са йисалай 5000 касдив агакьнай.

• Дагъустанда иви гьазурдай шумуд станция кардик ква?

— Иви гьазурдай станциядин кьилин метлеб больницаяр герек вахтунда ивидалди таъминарун я. Дагъустанда пуд станция ва 8 отделение кардик ква. Чи станцияда жуьреба-жуьре отделенияр ава. Абурун заведующияр кьилин базада гьазурнавай сад лагьай категориядин духтурар я.

• Республикада иви гьазурунин кIвалах гьихьтин гьалда ава?

— Донор хьун, яни жуван иви герекзавай масабуруз хъиягъун паталди гун, гьар са инсандин намусдилай, культура­дин дережадилай аслу я. И  месэла республикада хцидаказ вилик акъвазнава. ГьикI лагьайтIа, чун секинсуз регионда яшамиш жезва. Алатай йисара иви кIватIунин кIвалахда чал четинвилерни гзаф ацалтна. 2008-йисуз Вирироссиядин государстводин донорвал вилик тухунин программа кардик кутуна. Сифте аник 16 регион акатна. Гележегда и программадик вири регионар кутуна. Чун и программадик экечIайдалай гуьгъуьниз иви кIватIунин кIвалахда хъсан патахъ дегишвилер арадал атана. ЦIийи программадай чаз алай аямдин тадаракар чара авуна. Кьилди къачуртIа, СПИД-дин ва клиникадин лабораторияр патал цIийи технологияр, плазмофорездин аппаратар, вири кабинетар патал компьютерар, лазим тир аппаратралди таъминарнавай мобильный станция — автобус гана. 20-ап­рель Россияда донордин милли югъ яз къейдзава. Адет яз, и юкъуз чна “Автомотодонор”, “Субботный донор”, жегьилар патал “Яшар тамам хьунин югъ” лишандик кваз акцияр кьиле тухузва. Алатай йисуз ихьтин акцияр чна Махачкъалада, Каспийскда, Кьасумхуьрел, Мегьарамдхуьре тухвана. Шад жедай кар ам я хьи, инсанри иви гуьгьуьллувилелди гузва. Чи къуллугъчийри радиодай ва телевиденидай датIана кьиле тухузвай гъавурда тунин кIвалахдини нетижа гузва. Иви кIва­­тIунин карда чаз республикадин вузрин ректорри, студентри, жегьилрин парламентди, волонтерри екез куьмекзава. Иллаки ДГМА, ДГУ, ДГПУ, хуьруьн майишатдин академия къейд ийиз кIан­за­ва. Чна неинки чи республикадин игьтияжар таъминарзава, гьакI кIеве авай маса  регионризни куьмекар гузва.

• Иви нивай гуз жеда?

— 18 йисалай 60-йисал къведалди яшара авай сагълам гьар са касдивай.

• Иви гайидан сагъламвилиз зиян жезвани?

— Яргъал йисара тухузвай ахтар­мишунри къалур­завайвал, вахт-вахтунда иви гуз­вайбур амай­бурулай тIи­мил азарлу жеда. Кьил­ди къа­чур­тIа, мекьи хьуник­ди жезвай, рикIинни ивидин, онколо­гиядин азарар абурук тIимил, дав­ление ва холестерин къай­­дадик акат­зава. Иви цIийи хъжез­ва, меф­тIе­дин ва бе­дендин кIва­лахдик яргъалди къуват кумукьзава. Иви гуникай хийирдилай гъейри, са зарарни авач.

• Месела, донордик садакай — масадак акатдай азар ква. И кар ада квехъай чуьнуьхна ва я вичизни течиз иви гана. Ихьтин дуьшуьшра вуч ийизва?

— Алай вахтунда чи  кIвалахда компонентный терапия кардик кутунва, яни азарлудаз вичин группадин иви хъиязавач, адак бес тежезвай компонентар (тромбоцитар, лейкоцитар ва гзаф вахтара плазма) кутазва. Гьар са донорди гайи иви чна карантиндай акъудзава, яни иви 40 градус къайивал авай камерада хуьзва. Эгер, сифте ахтармишайла, донордин ивидик азар-уьзуьр квачиз акъа­тайтIа, 2-3 вацра турла, адакай ВИЧ инфекция, гепатит В ва С малум хьун мумкин я. Ихьтин иви, гьелбетда, азарлудаз яна виже къведач. И вахтунда чна донордиз эвер хъийизва ва адан сагъламвал вири патарихъай ахтармишзава. Ам сагълам тирди тайин хьайидалай кьулухъ ругуд варз алатайла, ахпа адан иви ишлемишдай ихтияр гузва. Идалайни гъейри, гьар са донорди жаваб гана кIан­завай суалар авай махсус анкета ацIур­зава. Эгер ада вичин азар чуьнуьхнаваз хьайитIа, ам уголовный жавабдарвилиз чIугвазва.

• ДатIана иви гузвай донорар ­авани?

— 2017-йисуз Махачкъаладин станциядихъ вири 11690 кас донорар авай. Абурукай агъзур кас кьве вацралай са сеферда иви гузвай активный донорар я. Гьар юкъуз чи станциядиз 80 касдив агакьна иви гудайбур къвезва.

• Гьакъи къачун тийиз, иви гузвай доноррин кьадар гзаф яни?

— Доноррин 99 процент, гьакъи тIалаб тийиз, чпин чими, чIехи рикIерин эмирдалди иви гузвай вини дережадин намуслу ксар я. Россияда мад гьич санани ихьтин рекъем авач. Инал ихьтин са кIвалахни къейд тавуна жедач: иви гайидалай кьулухъ чна донордиз РФ-дин субъектра яшамиш хьун патал тайинарнавай агъа кIанин пулунин 5 процентдин кьадарда аваз тIуьн гун лазим я. Амма финансар тахьуниз килигна, адан тIуьн патал анжах 100 манат (са стакан чай са плитка шоколад) я гуз жезвайди. Гьа са вахтунда Москвада 800 манат гузва.

• Донордиз гьихьтин кьезилвилер ава? “Россиядин гьуьрметлу донор” тIвар низ гузва?

— 40 сеферда иви ва я  60 сеферда плазма гайибур и тIварцIиз лайихлу жезва. Чи республикада и тIварцIиз лайихлу хьанвай 703 кас ава. Иви гайидаз са юкъуз вичиз къулай вахтунда ял ядай ихтияр ава. Идалайни гъейри, “Россиядин лайихлу донордиз” ихьтин кьезилвилерни гузва: сагъламвал хуьдай госу­дарстводин ва  муниципальный идарайра сифте нубатда сагъардай, кIвалах­за­вай ва кIелзавай чкайрай санаторийризни курортриз ужуз къиметрай путевкаяр отпуск йисан къене вичиз къулай вахтунда къачудай.

• Суткадин кьиляй-кьилиз и четин ва важиблу кIвалах кьиле тухузвай квез куьмекар гузвайбур авани?

— Чун республикадин минздравдин бюджетдал ала. Чи игьтияжар тамамвилелди тамамариз гьабурузни четин жезва. Кьилди къачуртIа, иви гузвайбуруз тIуьн гунин кIвалах къайдадик квач. Гележегда министерстводи и кардиз фикир гудайдак умуд кутазва.

• Патимат Гьайдаровна, ихьтин важиблу кIвалах кьиле тухузвай куь коллектив сагърай!

 

Надият Велиева