Чи республикадин мулкарин саки са пай дагълари кьазвайвиляй Дагъустандиз дагъларин уьлкве лугьузва. Хайи дагълара агъзур йисаралди чи улу-бу­баяр яшамиш хьана, абуру душманрикай хуьдай тIебии къелейри хьиз къуллугъна. Асул гьисабдай малдарвилелни хипехъанвилел ва сад-садалай хкаж хьанвай чилин кIусарал  магьсулдарвилел машгъул яз, разивилелди уьмуьр тухузвай абуру.

Вердиш къайда, гьалар дегиш хьана анжах ХХ асирда: Дагъустан Урусатдик акатуникди ина къенепатан къаришугъвилер, дявеяр амукьнач. Гьа са вахтунда дагълух хуьрер дуьньядин йигиндиз вилик физвай цивилизациядикай хкатна. Нетижада ХХ виш йисан юкьвара республикадин вишералди дагълух хуьрер, гьа гьисабдай яз Ахцегь райондин 16 хуьр дуьзенриз куьч хьана, гьа жергедай яз — агъадихъ вичикай ихтилат физвай къадим Мацарни. Кьилин себеб — дагълух хуьрер машиндин рекьерикайни электричестводикай ва чарасуз маса къулайвилерикай магьрум яз хьун.

Амма бубайрин юрдарихъ — хайи гъве­­чIи ватанрихъ тамарзу дагъвийрин рикIелай чпин рагьметлуйрин кIвалер, сурар алатзавач. Гьукуматди анриз машинрин рекьерни эквер тухуник умуд кваз ва гадарнавай хуьрерал чан хкунин эрзиман мурад рикIеваз, ватанпересри саки гьар йисан гатуз хайи дагълара малар хуьзва, чпин хуьрерин йикъар, мавлидар тешкилзава. Бязибуру гьатта чпин бубайрин кIвалерни туькIуьр хъийизва. Гьукуматдин куьмек гуьзетуникай умуд атIана, хсуси харжийрихъ хуьрериз рекьер акъудзавай жумарт кьегьаларни ава. Гьа и тегьерда Мацарин хуьруьзни рехъ тухузвайдакай хабар хьайи чун машгьур эколог ва фотохудожник Юсиф Саркаровахъ галаз Мацарин дередиз фена.

Райцентрадилай 27 километрдин винидихъ дереда, гьуьлуьн дережадилай 1972 метрдин кьакьанда авай Мацар дерин ва девлетлу тарих авай чIехи хуьр тир. Алимрин гафарай, ам 2000 йис вилик Кавказдин дагъларин Кьилин кьаскьандилай Ширван патаз элячIдай рекьин патав арадал атана. И кардин патахъай хуьруьн патав­ 5 гектардилайни гзаф майдан кьунвай сурари ­ва ана сурун къени кIелиз тахьанвай сирлу къванери-клинописри, гьакI юкьван­ асирдин малум тушир авторди, араб чIа­лал кхьена, чав агакьнавай машгьур «Мацарин тарих» ктабди шагьидвал­зава. 1873-йисан переписдай, Маца 184 кIвал-хизан,1255 ин­сан авай, адакай хкатна, дагъдин а пата бинеламиш хьанвай Кьиб­лепатан Маца (адаз Къарабулах, Аран Мацар лугьуда) — 78 кIвални 482 инсан. Гегьенш, гуьзел яйлахралди тафаватлу­ и хуьр 1961-йисуз­ Мегьарамдхуьруьн райондин Бут-Къазмайрал ва маса чкайриз­ куьч хьана. Амма рикI хайи дагълара амай­бу­руз, «лапагдин як помидорралди эвезна» лугьуз, къе 60 йисалай алатайлани патал чкада кьарай къвезвач…

1990-йисара мацавийрин кьиле Аслан-Герей Урдуханов акъвазнаваз хьайи са дес­теди хайи хуьр кIвачел ахкьалдарунин алахъунар авуна: чпин къуватралди дагъдин куьгьне рекьер-жигъирар михьи хъувуна, чкIанвай 2-3 кIвал туьхкIуьрна, хипе­хъанвилин КФХ тешкилна. Гьа макъамда гьар гатуз Бут-Къазмайрилай хайи хуьруьз, чпин мал-хебни вилик кутуна, цIудав агакьна хизанар хквезвай. Гьа чIавалай Абдурагьманов Шагьлар ва Агъабегов Жамалдин чпин хизанарни галаз хайи хуьре амукьна, ана хсуси майишатар кухтуна. «Завай хуьруьн гурмагъдин гум атIуз жедач» лугьуз, Жамалдинан хизан къени­ текдаказ дагъда ама. Муькуьбур, кьакьан­ дагъларин атIугъай тIебиатдин, гьакI яша­йишдин четин ва вири къулайвилерикай магьрум шартIара дурум гуз тахьана, хъфена. Куьрелди, хуьрел чан хкиз хьанач.

2009-йисуз Ахцегьиз хъвадай цин турба чIугунихъ галаз алакъалу яз, Мацарин дереда машиндин рехъ хьана. 2011-йисуз ана са хаталу кIамал мягькем муьгъ эцигна. Мад мацавийрин умудар куькIвена. Анжах гьа макъамдани а турбади кьил къачузвай гуьтIуь дередилай хуьруьв агакьдалди амай 3-4 километрдин кIеви рагарин тик рехъ давамардай мумкинвал хьаначир. Гила цIийи кьилелай а рехъ давамар хъувунин, хуьр кухтунин месэладив эгечIнава. Иншаллагь, и сеферда мацавияр чпин мурад-метлебдив агакьдай инанмишвал ава, гьикI хьи, жуван кар, паталай атана, масада ийидач лугьурвал, мес­эла мацавийри чпи гъиле­ кьунва. Абуру яшайишдин 3-4 кIвални  туь­кIуьр хъувунва, гьатта мугьманхана эцигдай къайгъуйрик ква.

Рагъ авай гуьлуьшан югъ. «Ахцегь-Сму­гъул» къир цанвай 14 километр хъсан рехъ чи «Нива» машинди регьятдиз атIа­на. Смугъулрин акунарни, машаллагь, эхиримжи вахтунда чир техжервал дегиш­ хьанва: яшайишдин кьве мертебадин цIийи кIвалер хкажнава; хъипи шир янавай­ тIебии газдин турбайрин къенепатан къурулуш гьазур я, цIинин хъуьтIуьз смугъул­вийри чпин кIвалера газ хьун гуьзетзава; къав алаз туькIуьрнавай кимел агъсакъалар ацукьнава; капитальнидаказ ремонт хъувунвай куьгьне мискIиндилай дередиз азандин ван чкIизва…

Смугъулай экъечIна, сергьятчийрин заставадал документар регистрация авуна (госсергьятдивай 5 км приграничный зона я кьван, масакIа ихтияр авач), чи «Нива» чапла патахъай ачух жезвай Мацарин хуьруьн дередиз, дагъдин цIегь хьиз, хкаж хьана. Са йис идалай вилик селлерилай кьулухъ и рехъ михьи тахвунваз, чун пара инжиклу хьанай. И сеферда михьи тир, ацахьнавай бязи чкаяр бульдозерди туьхкIуьрнавай. Дагъдин тик рекьяй чи машин йигиндиз фена. Кьакьан дагъларин надир тIебиатдал гьейран яз, михьи цин булахар алай кьвед-пуд чкадал акъвазариз, чна шикилар яна, чин-гъил чуьхвена.

— Иллаки и чка тик рагарикай тухванвай гуьтIуь ва акьалтIай хаталу жигъир тир. Пар авай гьебеяр рагарихъ галукьиз, гьатта ламар, балкIанар цIуьдгъуьнна аватай дуьшуьшарни хьана. Игьтият патал атлуяр эвичIна, балкIандин кьенеррикай кьуна фидай. Гила рагьметлу бубайриз акван ина хьанвай 6 метрдин гьяркьуь рехъ. Абур чпин вилерихъни инанмиш жедачир, — разивилелди лугьуз, шадвалзавай чал гьалтай рекьин юлдашди.

Тик къекъуьндивай къакъатнамазди, залан техникади кIвалахзавай ван атана. Залан гидромолотдин махсус техникадалди рагар бушариз, къуватлу бульдозердалдини гужлу экскаватордин кавчадалди  рехъ акъудзавай. Абурун кIвалахдал эцигунрин «Айиша» ООО-дин начальник Эдуард Магьмудова гуьзчивалзава. Мугьманар акурла, ада са геренда кIвалах акъвазарна, тахьайтIа тракторрин гужлу ванерин гъиляй ван къвезвачир.

— Эхь, зун подрядчик, заказчик Мацарин хуьруьн инициативный десте я, —  адетдин салам-калам, хваш-бешдилай кьулухъ, чи суалдиз жаваб яз, лугьузва Эдуарда. — Аллагьдиз шукур, къе ихьтин зурба техника хьанва. Виликрай авайтIа, гьа чIавуз рехъ акъудна, хуьрни амайди тир.ТIимил четин ятIани, аквазва хьи, хъиткьинарун галачиз рагар падзава. Гьелбетда, техникадин кьулухъ итимарни кIанда. Пара кьадар сагърай, чпин кар чидай тарифлу пешекарар я ина кIвалахзавай ахцегьви бульдозерчи Жамалдин Муртузалиев, мичегьви экскаваторщик Рафик Уружев ва гидромолот гвай рутулви Абумуслим Идрисов.

– Эдуард стха, куьн цIи мус ва гьикI хьана Мацаз рехъ акъудунив эгечIна? Вуж я кьил кьунвайди, заказчик?

— Заказчик, кьиле Къурукалал яшамиш жезвай Тельман Ширинов аваз, Мацарин хуьруьн инициативный десте, вири хар­жиярни гьабурунбур я. Гатфарихъ абуру завай и кар гъиле кьун тIалабна. Жувалай алакьдай хийирдин кардив вучиз эгечIдач кьван. КIвалахдив чун 12-июндиз эгечIна. Сифте гьа авай рехъ ацахьна, къванер аватна, техника тухудай гьалда амачиз, туькIуьр хъувуна. Ахпа эгечIна кIеви рагар-чархар атIуз. Накьвадин чкада рехъ фад арадал атана. КIеви рагарин 520 метр мензилдал саки са вацра алахъна. Сифтедай икьрар хьайи 2 километр­дин рехъ, Аллагьдиз шукур, чна бегьемарнава. Алай вахтунда техника ремонтзава, ял язава.

– Хъсан я, баркалла! Яргъалай дередин а патан чиник квай хуьр аквазвай Регъвер кIамун къекъуьндал кьван рехъ хьанва. Им хуьруьз рехъ хьанва лагьай чIал туш. Башламишай кIва­лах эхирдалди авуна кIанда. Гила регъуьн чIехи кIамал муьгъ эцигунин ва хуьруьн къенез рехъ тухунин месэла ни ва гьикI гьялзава?

— Дуьз лугьузва. Аквар гьаларай, — чна. Мацавийрин къаст, чпин рехъ бегьем тахьанмаз, инай техника ахкъуд тавун я. Гьелелиг меслят хьанвайвал, сифте чна а кIамалай мягькем муьгъ вегьеда (ахьтин тежриба, къуватар чаз ава) ва вацIун кьеряй дередин а патаз хуьруьн кIаник кьван вахтуналди тир рехъ туькIуьрда. Ахпа пландай Мацаз машиндин рехъ асантдиз (ана четин чкаяр авач) гьа хуьр авай патай тухуда.

– Лап хъсан, къуватар гурай! Эдуард стха, дагъдин рекьер-муькъвер туь­кIуьрунин акьалтIай четин ва жаваб­дар кIвалахар, гьелбетда, пулдин еке харжийрихъ галаз алакъалу я. Квев зегь­метдин гьакъи агакьзавани? Такьатар ни ахъайзава и кIвалахриз?

— Хуьруьз рехъ тухунин вири кIвалахрин харжияр Норильск шегьерда кIвалахзавай мацави са баркаллу, жумарт бизнесменди (гьелелиг адаз вичин тIвар ашкара авуна кIанзавач) хушуналди вичин хивез къачунва. Фялейривни чпин зегьметдин гьакъи агакьзава, наразивилер авач.

Хайи хуьруьхъ, халкьдихъ рикI кузвай халис ватанперес кьегьал хва я. Аллагьди хуьрай вич, мал-девлетдик мадни артух берекат кутурай! Ахьтин ксар чи гьар са хуьре хьанайтIа, гадарнавай вири хуьрерал чан хкведай.

Эхь, мацавийрин эрзиман мурад тир хайи хуьруьз машиндин рехъ жезва! Хуьр кIвачел ахкьалдарун патал гила вилик акъвазнавай кьвед лагьай важиблу мес­эла, гьелбетда, аниз токдин шалманарни симер тухун я. Къейд ийин, мягькем хуьрер галачиз — район, районар галачиз респуб­лика виликди тухуз жедач лагьай фикирдалди, Мацарин хуьруьн месэла «Ахцегь район» муниципалитетдин кьил Аб­дул-Керим Палчаевани вичин гуьзчивилик­ кутунва. Рекьел кIвалахзавай фялеяр руьгьламишун патал абурал кьил чIугвазва. Рай­ондин регьбердин ният Мацарин хуьр административный кьилди уьлчме яз арадал хкун я. И кар кьилиз акъудун патал ада вичелай алакьдай вири куьмекар гун хиве кьунва.

Дашдемир Шерифалиев