Урусрин литературадин кукIушрикай сад тир писатель М. Горькийди стIалви шаир дуьньядин вири халкьариз, культурайриз машгьур Гомерахъ галаз вучиз­ гекъигайди тиртIа, вучиз ада СтIал Сулейман «ХХ асирдин Гомер» я лагьа­най­тIа, чна, белки, гьамиша идаз са акьван дериндай фикир гузвач жеди.

Пуд агъзур йис идалай вилик грекви Го­мер, буьркьуь «дастанчи», вич шагьид хьайи, вичиз ван хьайи, халкьдин уьмуьрда­ни эдебиятда гел тур вакъиайрикай хуралай риваятар ахъайиз, шегьеррани хуьрера къе­къвенай. Гуьгъуьнлай адан «лугьунар» чарарал кхьейбур хьаначиртIа, абур гьакI квахьна фидай. Амма ада лугьуз къекъвей­ риваятрикай, «Илиада» ва «Одиссея» тIва­рар алаз, къадим Грециядин эпосдин поэмаяр арадал атанай. Абур дуьньядин тарихда эбеди­ амукьдай руьгьдин жавагьирар яз машгьур я.

Я кIелиз, я кхьиз чир тахьай, са кьас фу къазанмишун патал, лугьудайвал, дуьньядилай цIар илитIай, зурба урус империядин пачагь гьа вич хьтин хахулни шалам алай кесибри тахтунай вегьей аламатдин девир акур, кесиб синифдин мецелай а девирдихъ галаз рахай, гьар са пис-хъсандаз, гъалатI тахьана, къимет гайи — яни, гьа Гомера хьиз, вичин хурун чIалара а ажайиб девирдин шикил чIугур СтIал Сулейман М. Горькийдиз Гомер хьиз акунай!

Гомер яшамиш хьайиди гьи девир тир? Машгьур поэмаяр ада кхьейбур тирни? Я туштIа, ада ва ам хьтин масабуру а риваятар махар ахъайдай жуьреда ахъаяйбур тирни? И суалар гилалди дуьм-дуьз жаваб­ авачир, гьуьжет аламайбур яз гьисабзава­. Амма тIвар-ван авай алимрикай гзафбур­ «Илиада» ва «Одиссея» поэмайрин цIара­рин кIалубди (гекзаметрди) а гьадисаяр чарчелай, ктабрай кIелун патал ваъ, чIун галаз хуралай лугьун патал теснифнавайбур тир лугьудай фикирдал атана.

Зурба уьлкведин меркезда адлу трибунадихъай, тIуб цава юзуриз, чIун галаз вичин чIалар лугьузвай яшлу савадсуз дагъви лежбер Сулейман вичин хурун «дафтарар» гваз атанвайди Горькийдиз чир хьанай. Ам вични, гьа Сулеймана хьиз, Урусатдин мензилар кIвачи атIанвай, уьмуьрдин вири уькIуь-цуру акунвай, гьа са чIавуз Гомер вуж ятIа, гьамни лап хъсандиз чизвай кас тир…

Къе чун, чарар-цIарар, ктабар гъиле авай, кьилин образование, илимдин дережаяр къачузвай, чIалан, кхьинрин къайда-къанунрал амал ийизвай несилар, СтIал Сулейманан кьисметдиз атай шадвилерин­ни рикI хунрин себебриз са артух фикир­ тагуз, гьатта а деринар бязи вахтара­ инкар ийиз алахъзава. Шаирдин рикIяй тIебиида­­каз атай чIалар чна гьарда жува дуьнья­ кьа­тIузвай тегьердив, «грамматикадин къай­­­­дай­рив» кьадай жуьреда туьхкIуьр хъийиз­ алахъзава.

СтIал Сулеймана вичин девирда зегь­мет­чи халкьдин рикIе вуч авайтIа, гьам лагьана, ам вичин хуьруьнбур гьикI ра­хаз­вай­тIа, гьакI рахана, викIегьдиз, мецел кIвенкI алаз, гаф къекъуьр тийиз. Сулейманан уьмуьр­да, эхь, Сталинни хьана, Капиевни, Самурскийни, Гьажибегни, Мариятни, Инжиханни… Абур чи Гомера, акьалтIай та­мам­ шиирар яз, гъиле къелем авачиз теснифнавай эпосдин игитар я. А эпосдай лезги халкьдин руьгьдин къамат, умудар ва мурадар аквазва. А эпос неинки Дагъустандин, гьакI Кавказдин, Россиядин ХХ асирдин тарихдиз ва эдебиятдиз талукьди яз вири девирра амукьда.

«Гомер эбеди я», — кхьенай къадим­ Гре­циядин эдебият чирай пешекар алим А. Нейхарда ва вичин и фикир Ф. Эн­­гель­сан «…вири патарихъай бажарагъдалди ва краралди инсаниятдин тарихда маса са халкьдивайни кьада лугьуз тежедай чка кьур гъве­чIи халкьдин руьгь вичик кужумайвиляй я» келимадалди делилламишнай. Чи, лезги, чIалалди ла­гьайтIа, «халкьдин рикIикай яд хъвайивиляй». Мегер чавай Сулейманакайни гьакI лугьуз жедачни — халкьдин рикIикай яд хъвайиди, халкьдин руьгь кужу­майди?!

М. Горький гъалатI хьанач. ГъалатI жезвайбур чун я. СтIал Сулейманакай рахадайла, адан ирсинин винел кIвалахдайла, ша чна тади тийин, мукъаят жен, игьтият ийин, сабур хуьн. Къекъвен, жагъурин…

Са тIимил вахт идалай вилик «Лезги газетда», Гъ. Садыкъидин архивдай я лугьуз, СтIал Сулейманан  икьван чIавалдини малум тир «Итимвал хъсан я» шиир чапнавай. Ам ажамдал кхьенваз жагъанвай, амма анжах гила кIелнавай СтIал Сулейманан сад лагьай шиир я лугьуз малумарнавай шиир раиж авунвай Мансур Куьревиди. Газет кIелайбуру фикир гана жеди: «Итимвал хъсан я» шиир, икьван гагьди чаз чидай адан вариантрихъ галаз гекъигайла (Месе­ла, килигин: «СтIал Сулейман. Хкягъай­ эсерар. Даггиз, М., 1999), алатай асирдин­ лап эвелра, ажам кхьинар гьеле гъилик кумаз, чарчиз къачунвай и шиир шаирдин «ме­цин хатIуниз» артух мукьвади я. ИкI ажамдин чарарин арадай СтIал Сулейманан шиир гьат хъувуни чи рикIериз умуд гузва: белки, гьукуматдин ва я кьилдин ксарин архивра жегьил Сулейманан мецелай араб гьарфаралди кхьин хъувунвай шиирар мадни жагъин хъийин.

Са акьван лазимвални авачир­ жуван ихтилат заз СтIал Сулейманаз бахшнавай шиирдалди куьтягьиз кIанзава. Жу­ва-жувакди авур веревирдери гьа ихьтин бейтер арадал гъана.

СтIал Сулейман

РикIер михьи гьамгадавай лезги чилин ярж,

Гьахъар акваз савдадавай лезги чилин таж.

 

Кьисметди чин тагайди тир —  яд галудай таз,

Адан пелен гьекьерин кьел къе вирт хьанва чаз.

 

Шумуд жигъир, шумуд шегьре атIанай кIвачи,

Шалам алаз, хъама алай философди чи.

 

Куьредиз кьван гваз хтана муштулухар шад,

Лекь атIудай гужар чилел жедач лугьуз мад.

 

Тик хкажна элди вугай дуьзвилин тIаратI,

Инкъилабрин жузра туна вичин мецин хатI.

 

Эвел кьиляй «бахт» кхьенвай шилейри гьейран

Авур ада кьабулначир жадуйрин девран.

 

Чандилайни вине кьуна эдебдин калам,

Лавгъайризни фурсухъанриз тегьне хьанай ам.

 

«Вун гьинай я?» лугьудач чаз, ял туна кьама,

Гумай кьван гагь чав и тIвар, и шагьадатнама.

 

КIан тахьурай са беззетдиз ийиз чи ад рам:

Циферин тIем акакь тийир кьакьандава ам.

2024

Пакизат  Фатуллаева