Алай йисуз неинки са чи уьлкведи, гьакI вири дуьньяди виш йис идалай вилик Россияда кьиле фейи ва инсанрин кьисметра гзаф дегишвилер тур кьве инкъилаб рикIел хкизва. Абуру ХХ асирда дуьньядиз гьич фикирдизни гъиз тежедай цIийивилер гъана. Къейд авун лазим я хьи, инкъилаб гъалиб хьунин, Советрин Союз хьтин государство арадал гъунин ва Дагъустанда, Азербайжанда советрин гьукум тестикьарунин муракаб крарик лезги халкьдин векилрини чIехи пай кутуна.

Къенин несил патал рикIел хкун лазим я, урус пачагьдин де­вирда Кавказдин халкьар са шу­муд терефдихъай зулумдик квай. Пачагьдин чиновникрин, чкадин беглерин, ханарин, кавхайрин, фекьийрин. Ихьтин гьалари зегьметчи инсанар чпин ихтиярар, азадвилер патал бунтаризни, женгинизни къарагъарна.  Да­гъустанда ва Азербайжанда фялейринни лежберрин гьерекатдик къвез-къвез гзаф инсанар экечIзавай. Яваш-яваш и гье­рекат шегьеррай хквезвай векилри, чкайрал алай гарнизонрин уях аскерри тухузвай таблигъат себеб яз инкъилабчийрин дестейриз элкъвена.

1917-йисан февралдин буржуазиядин демократвилин ин­къи­лабди дагъвийрин яшайишдиз хъсан дегишвилер гъанач. Ам­ма яргъалди икI амукьун мум­кин тушир. Пачагьлугъда ара­дал атанвай гьаларикай хабар авай уях ксари-инкъилабчийри чпин кIвалах акъвазарнач. Мартдиз Темир-Хан-Шурада Да­гъустан­дин инкъилабдин сифтегьан комитет тешкилна. Буржуазиядин векилар кьиле авай адаз Туьркиядин буржуазиядихъ галаз санал милли государство арадал гъиз кIанза­вай. Ихьтин хаинвилин мурадриз социалистрин десте ва большевикар акси экъечIна. Августдиз хьайи съезддал большевикрилай чпин векилрикай революционный комитет хкягъиз ва буржуазиядин векилар къерехдиз акъудиз алакьна.

Лезги инкъилабчийрин чIехи дестеяр Бакуда авай. Имни и шегьердин нафтIадин мяденриз Кьиблепатан Дагъустандай кIва­лахиз къвезвай агьалийрихъ галаз алакъалу тир. 1900-йисара Бакуда дуьньядин майданда хкудзавай вири нафтIа­дин 50 процент гьасилзавай. Мяденар югъди-йифди кардик хьун патал кIвалахдай инсанарни кIанзавай. Абурни лезги хуьрерай, иллаки зулуз ва хъуьтIуьз, къвезвай ва Биби-Эйбатдин, Балаханадин, Сураханадин буругъра, нафт гьялзавай карханайра кIвала­хал акъваззавай. Мяденрин рабочийрин гьалар четинбур тир. Суткада­ 12-15 сятда кIвалахза­вай, гъилиз­ къвезвайди кепекар тир. Яша­йиш, дуланажагъ эх тежердайди хьуни рабочияр ис­тис­мар­чийрин аксина экъечI­дай чкадал гъизвай. Абурукай Бакудин пролетариатни арадал атана. Революционеррин таблигъат­ себеб яз гзаф фя­леяр полити­ка­дин месэлайрални машгъул­ хьана.

1899-йисуз Бакуда социал-де­мократрин ругуд кружок тешкилна. Абурун членрин арада хей­лин лезгиярни авай. Фялеяр чпин ихтиярар, азадвилер патал женг чIу­гуниз гьазурзавайбурун арада баш­чияр Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдунбегов, Абид Амирасланов, Селимхан Сулейманов, Алимирза Османов, Жигерхан Исмаилов, Эмин­ Жабраилов ва масабур авай.

1901-йисан гатфариз Бакуда РСДРП-дин комитет тешкилна. Адак М. Айдинбеговни кутунвай. Къ. Агъасиевахъ галаз ада лезгийрикай ибарат “Фарук” комитетни тешкилна. Адан членри, Самур ва Куьре округрин хуьрериз физ, анра лежберрин депутатрин советар арадал гъана, женгчи дестеяр кардик кутуна.

1905-1907-йисара кьиле фейи инкъилабди Бакуда зегьмет чIугвазвай фялейриз еке таъсирна. Чпин ихтиярар патал Санкт-Пе­тербургдин майдандал экъе­чIай рабочийриз гуьлле гуниз аксивал къалурун яз Бакудин рабочийрини стачка малумарна. Кьиблепатан Дагъустандай тир фялейри ана активвилелди иштиракна. Лезгийри ма­са миллетрихъ галаз санал неинки эко­номикадин, гьакI политикадин ­рекьяйни истемишунар авуна. Абурун ажугълувал мадни артух хьана, гьал­дар­навай къанлуйри забастовкадин башчийрикай сад тир лезги Мустафа яна кьейила. Гьелбетда, къуватар сад тушир. Наф­тIадин мяденрин иесийрин патал алай полицейскийри фялейрин гьерекатдик юзун кутазвай башчияр кьуна, дустагъра туна, суьргуьндиз акъудна. Сибирдиз лезги халкьдин векилар Жалилан Дадаш, Гьасанан Риза, Мегьамедан Гьажикерим, Сеферан Гуьлагьмед, Мирзедин Мегьамед, Абдулкериман Бедредин ва масабур акъудна.

1907-йисуз гьукум гъиле авай­буру фялейрин даяхар, абуруз кьезилвилер гун патал женг чIугвазвай башчияр лезгияр Сафаралиев Ханлар, Ферзали Али яна, кьена. И кардиз акси яз мад лезгияр забастовкайриз къарагънай. Гьа ихьтин женгера лезги ин­къилабчийрин роль хкаж хьана.

Ахьтинбурукай сад Къазимегьамед Агъасиев тир. 1904-йисуз РСДРП-дин (Россиядин социал-демократвилин рабочий партия) жергейриз гьахьай ахцегьвиди, Бакудин советдин член­ди, наф­тIадин мяденра зегьмет чIугваз­вай фялейрин арада датIана гъавурдик кутунин кIва­лах тухвана. Хуьрерин зегьметчияр пачагьлугъда кьиле физвай крарин, арадал атанвай политический гьаларин гъавурда тун патал ам гзаф сеферра вичин амадагар галаз Кьиблепатан Дагъустандиз хтанай. Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз адакай Дербентдин советдин председатель хьана. Туьркверин ва генерал Деникинан кьушунри Дербент, Кьасумхуьр кьурла, Къ.Агъасиев чапхунчийриз акси къуватрин кьиле акъвазна. Нубатдин женгина ам душманри кьуна ва гуьл­леламишна. Инал къейд ийиз кIан­зава, Сулейман-Стальский райондин администрацияди ялавлу инкъилабчидин сур-памятник цIийи хъувунва ва 7-октябрдиз ам ачухуниз талукь мярекатни кьиле тухвана.

Мукьтадир Айдунбегова 1898-йисалай Бакудин нафтIа­дин мяденра кIвалахзавай.  1900-йисарин сифте кьилера ам коммунистрин гьерекатдик экечI­­на. Сифтедай социал-демократрин “Гьуьммет” дестедик квай, ахпа “Фарук” дестедик экечI хъувуна. 1917-йисан июндиз адакай РСДРП (б)-дин Бакудин комитетдин, ахпа Бакудин советдин член хьана. 1918-йисан гатфарилай Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера партийный ре­кьяй таблигъатдин кIвалах тухвана. Туьрквериз, Бичерахован гъилибанриз акси женгера иштиракна. М.Айдунбегов 1918-йисан зулуз мусаватистри кьуна ва Къубадин дустагъда ам кьена.

“Фарукдин” членрикай сад Тарикъули Юзбеговни тир. Бакуда ийизвай крарилай гъейри, ам мукьвал-мукьвал Кьиблепатан Дагъустандиз хквезвай ва Куьре, Къайтагъ-Табасаран округрин хуьрера революционный кIвалах тухузвай. Чкадин девлетлуяр, пачагьлугъдин чиновникар геле къекъвезвайтIани, ада вичел тапшурмишнавай везифаяр ян тагана тамамарнай.

1917-йисан гаталай Т. Юзбегова, Къ.Акимова, А.Мурсалова Куьреда партийный организация тешкилна. Инкъилабдин къазанмишунар терг ийиз атай туьр­кве­рин, пачагьдин патал аламай ла­цу гвардейчийрин аксина кьиле фейи женгерани Т.Юзбегова вич уьтквем большевик хьиз къалурна. Къенепатан контрреволюция кукIварна, Советрин власть тамамвилелди мягькемарайла, Т.Юзбегова республикадин гьукумдин органра жавабдар къуллугъар кьилиз акъуд­на­. Ам 1935-йисуз кечмиш хьана.

Инкъилаб гъалиб хьуник, Советрин власть тайинаруник пай кутур лезги рухваяр садни кьвед хьанач. Абурукай виридакай кьетIендиз Мегьамед Гьуьсейнован (Михаил Лезгинцеван) баркаллу крар къейд авун лазим я. Владимир Ленинахъ, Ио­сиф Сталинахъ, Феликс Дзержинскийдихъ ва маса машгьур революционеррихъ ва большевикрин (коммунистрин) партиядин кьиле акъвазай руководителрихъ галаз санал кIвалахай ва контрреволюционеррихъ галаз женг чIугур Лезгинцева чи уьл­кведин тарихда зурба гел туна.

Халкьдиз галайвилер ийидай гьукум арадал гъунин, зегьметчияр истисмарзавайбур чилелай квадарунин баркаллу кардиз  чпин уьмуьр бахш авурбурун жергейра гьакI Аллагьверди Акимов, Къазибег Акимов,  Абдусамед Мурсалов, Абдулбари Къазанбегов, Осман Османов, Нажмудин Самур­ский, Мирзебег Ахундов, Абдурагьман Исмаилов, Эфенди Магьмудов, Молла Куьринский, Гьажимет Сафаралиев, Мегьти Мирзабегов  ава. Абур халкьди садрани рикIелай ракъурдач.

Нариман Ибрагьимов