Гъилевайди экологиядин йис яз малумарнавайвиляй адакай кхьинарни, рахунарни тIи­мил жезвач. Техникадини технологийри агъавалзавай девирда чун элкъуьрна кьунвай алем михьидаказ, инсандиз хийирлудаказ хуьнин месэлаяр къвер­­давай хцибуруз элкъвезва. ТIе­биат хуьн патал дуьньядин майданда къуватар сад ийиз алахънава.

Амма инсан вич хуьн патал вуч ийизва? Авани чахъ инсандин экология хуьдай шар­тIар? Вучиз лап гзафбур жегьил йисара амаз начагъ жезва? Вучиз  аялар гьеле  дидейрин бедендик кумаз сагъсузбур я? Вучиз духтурар, дарманар, лугьудайвал, гзаф ятIа­ни, азарарни къвердавай гзаф жезва?..

Инсандин къилих, къанажагъ, яшамиш хьунин къайдаяр куь чIурзава? Инсан инсанвилин дережадай куь акъудзава?.. Ибур вири инсандин экологиядихъ (алакъайрихъ) галаз алакъалу суалар яз, вилик акъваззава. Жавабар жагъурун?..

Лугьуда хьи, патахъ асади дуьз хъен вегьедач. Мадни лугьузва: начагъ тарцел сагъ емишар жедач. КтIай виряйни михьи яд жагъурун четин кар я… Белки, гьа ихьтин крар акваз, арифдар Сулеймана лагьанай жеди:

Винел пад агъ яз къалуда,

Къене патай хупI кьалуда!

Вичин айиб тваз далуда,

Сивик икI хъуьруьн жеда кьван…

* * *

Гьич ичин ни авай чичIак

Жедайд туш, на ийимир шак.

Кьула гапур, кьилел бармак

Хьуналди эркек жедайд туш…

* * *

Эй фекъир, вун акъваза дуьз,

Ар чIугвамир юкъуз, йифиз.

Жемир вун хак акъатай хьиз,

Валлагь, итимвал хъсан я…

Вич-вичелай суал къвезва: чи гьакъикъат­ ихьтинди я жал?..

Тоннайралди (?!) пулар чуьнуьхзава, ге­на­­ни­ тух жезвач… Гъиле тахт гьатзамазди халкьди­кай ваъ, чеб тухаруникай, кIвалер ваъ, къелеяр эцигуникай, чилер-девлетар чпин хсу­­сиятдиз элкъуьруникай фикирзава… Девле­тар — ининбур, чеб — къецепатан гьуьрметлу агьа­ли­яр — олигархар?.. Депутатвилин мандат къа­чуз­ва. Вичин айибар, тахсирар кIевирун па­талди?.. Ихьтин обществода сагълам инсан­, къилих, къанажагъ, алакъаяр арадал къведа жал?

Социализмдин девирда инсан аял чIава­лай та-а рекьидалди тербияламишзавай. Об­ществодин къанунар гьахьтинбур тир. Ибурал чеб санани кхьин тавунвай, амма инсанрин къанажагъда бине кьунвай къанунар, къайдаярни авай. Абуруз санлай чи адетар лугьуз­вай: хва-стхавилин, хванахвавилин, къуншивилин, мирес-варисвилин, къавум-къардашвилин ва икI мадни… Ибурал гъве­чIи-чIехи­ви­лин, гьуьрмет-хатурдин, бубавилинни дидеви­лин, стхавилинни вахвилин адетарни алава жезвай.

Хуьрерин пара месэлаяр жемятри кимел кIватI хьана гьялдай. ИкI,  чIурарикай, яйлахрикай, булахрикай менфят къачунин, хеб-мал хуьнин, сурарихъ, рекьерихъ, муькъверихъ, кимерихъ гелкъуьнин ва са жерге маса месэлаяр киминбур хьиз тир. Гьелбетда, вири а месэлайри аялрин, жегьилрин, агьилринни къанажагъдиз кIевелай таъсирзавай. Хуьруьк финин, мелер тешкилунин, суварар — ягънахар къурмишунин, демер кутунин адетрин метлеб садавайни инкариз жедачир.

Амани а адетар чи хуьрера?  Вуч чизва ва чирзава чи аялризни  жегьилриз кIвале, мектеб­да ва я масанра, халкьдин хъсан аде­тар­ я ла­­­гьа­на? Пара жегьилриз халкьдин адет­дин рахадай чIал чизмач. Халкьдин манийринни махарин, къаравилийрин, къемедайрин ван гьина жезва?

Театр ава — театр авач. Амач лугьун дуьз жезва. Гьар са хуьруьхъ вичин театр авайди тир! Адетдин культурадин центрайрикай рахазва. Абуру гьина низ вуч чирзава? Авани ахьтин методика?.. Пешекарар?..

Вири адетар алай аямда анжах са адетди­ эвезнава — пул кIватIуни. Виш дуст ваъ, виш манат хьурай лугьузва. Чебни зегьмет чIу­гу­на ваъ, алвердалди (бизнес я лугьузва) къа­къудуналди, тарашуналди ва икI мадни маса шаклу рекьералди кIватIнавай.

Зегьмет гьукум хьун лазим тир виридаз —

КьецIидазни, буьркьуьдазни диридаз…

Къе пул хьанва гьукум, патай атанвай,

Вични гъиле къекъведай кьван ктIанвай…

Къецепатан чIаларай чи чIалариз атанвай “де­вальвация”, “деградация”, “эррозия”  хьтин гафари чи об­ществода хъсандиз чIварах янава. Иллаки ин­сандин къиметлувиликай, адан кардин ге­рек­виликай ихтилат фидайла. Вичин чирвиливди зегьмет чIугуна, са кар вилик­ кутаз кIан­­за­вай касдиз куьмек гудайбурулай кьецI гу­дайбур гзаф хьун, чирвилер кваз такьун (мектебда амаз кIелунни кIел тавун аялдиз сад хьиз аквазва) инсан виляй вегьезвай себебар тушни?..

Кесиб касдин мехъерик хайи вахни стха хъфизмач. Мирес-варис вужар ятIа чизмач. Кьейиди эхиримжи рекье хутазни санал кIватI жез кIанзамач. Базарди — манатди ялзава, сад-садавай къакъудзава.…

Чубан — суьруьдивай, лежбер-никIивай, балугъчи — гьуьлуьвай, багъманчи — багъдивай,  алим-илимдивай, артист — искусстводивай, шаир — бажарагъдивай… къакъатнавайла, ерилу якни нек, фуни балугъ, емишни майв­а, цIийи техникани технологияр, хъсан маниярни ктабар арадал къведани?!

Рахунар, хиве кьунар, теклифар гзаф я. Гьахъни нагьахъ сад-садавай къакъуддайди хьизни жеда… Амма крар, гьамиша хьиз, хъсан умудар яз  амукьзава. Кесиб кас — мадни усал, девлетлуди — зарпанд алатна…

Белки, гьа ихьтин крар аквазвайвиляй  ша­ирдин къелемдикай ихьтин цIарар хкат­заватIа:

Сад кашаваз, кьуразва дам,

Сад куьквили курзава.

Фасикьвили хразва цам,

Чанар михьиз мурзава.

Садаз хуьз кIанз, хуьз хъжезмач.

Сада хазва — хуьз такIанз.

Сада цазва — гуьз хъжезмач,

Сада гуьзвач, гуьз такIанз…

* * *

Алверда вири — беден ва намус,

Вижданни ватан, гьалални турус…

Инсандихъ де вуч амукьда михьи,

Инсан лагьана, тIвар хуьдай чIехи?..

Аквазвайвал, инсандин экология хуьн тIебиат хуьнилай хейлин четин месэла я. Ада гзаф крар веревирд авун ва гьерекатда тун истемишзава.

Эхь, “перестройщикрини”, “цIийи либералрини демократри” къурмишай. (несилриз ба­гъишай) обществоди, чпи лугьузвайвал, “ин­сан­дин чин алайда” несилар асиррин чIу­лав­рихъди хутахна. Чумакарни Кашпировскияр, Гьай­дарарни Чубайсар, Яковлеварни Волко­го­новар галаз,  авамвални ругьанивал, чалке­чирвални усалвал, къайгъусузвални къиметсузвал, буьркьуьвални бишивал, вагьшивални ягьсузвал, табни гьилле, нафакьачивал ви­лик кутуна. Инсандин экология лугьудайди кIу­рарик вегьена…

ГьикI михьда чна чун? ГьикI эхцигда кIва­чер — чпин, кьилер чпин чкайрал?..  Жаваб ни гуда?..

Мердали Жалилов