ЯРГЪАРА АВАЙ ЖУВАНБУР
Туьркиядин Бурса шегьер, Стамбул, Анкара, Измир шегьеррилай алатайла, кьуд лагьай чкадал ала. Сифте ам Византиядин империядик квай чка тир. Ахпа Османрин гъилик акатна. Ам тарихда Османрин султанрин гьукуматдин сад лагьай меркез яз гьатнава. Алатай асирдин сифте кьилера и шегьер грекри дяведалди къачунай. Амма мад туьрквери вахчунай.
Бурса Мармардин гьуьлуьз мукьва я. Ам Улудагъдай капан юкьвал алайди хьиз аквазва. Бурсадиз къацу шегьер лугьуда. Дегьзаманайрилай инихъ анин гьава гзаф юмшагъди я. Гьавиляй Османрин султанри и ерияр гуьзелбур тирвиляй ял ядай бине хьиз кьунай.
И шегьер шефтелрин, каштанрин ва маса ширин яр-емишринни гуьзел цуькверин макан я. Ина вилер, инсандин руьгь тухардай тарихдин иер ерияр гзаф ава. Алай девирдин Бурса экономикадин жигьетдай вири патарихъай виликди физвай шегьеррикай сад я. Ина чIехи заводар, фабрикаяр кардик ква. Музыкадин алатар акъудзавай са фабрикадин директордихъ галаз зунни таниш я. Адахъ галаз зун Дербентда яшамиш жезвай Максим ва Багьадин стхайри танишарнай. Рухун Рамазан. Ам шадвилерал, музыкадал пара рикI алай инсан яз чида. Туьркверин жемиятда адахъ вири дуьньядин лезгийрин сайт ава. Музыкадал рикI алай инсан за вири патарихъай бахтлуди яз гьисабзава.
Вичин бубайрин эсил Кьурагь райондай тир карчи Бурса Гьуьсейина (инай фейибурун кьуд лагьай несилдин векил) икI лагьана: “Куьн, чи ватанэгьлияр, чахъ галаз гьамиша лезги чIалал рахух, алакъаяр хуьх, лезги чIалал (латин графикадал) кхьенвай гьар жуьредин ктабар, эсерар, шейэр чаз гзаф рекье тур. Гъурбатдиз акъатун кьисмет хьанвай чун инра къуй кесибдиз амукь тавурай…”
За Рухун Рамазанахъ галаз гьамиша алакъа хуьзва. Туьркияда авай лезгийрив за азербайжан чIалаз таржума авунвай жуван ктабар агакьарзава, абур чи чIалан гъавурда гьатзава. Бурсадиз лезгияр Балакесир шегьердин патав гвай са шумуд лезги хуьряй куьч хьанвайбур я. ИкI, зумруд магьледа лезгийрин — 60, маса кварталрани 200 кIвал ава.
Рухун Рамазан ярар-дустарални пара рикI алай инсан яз чида. “Вири дуьньядин лезгийрин” “Сагърай жуванбур” сайтдин куьмекдалди ада гзафбурухъ галаз алакъа хуьзва. Рухун Рамазаназ Туьркияда авай саки вири лезгияр чида. Ана ам тарихчи хьиз я. Алай аямдин лезгияр Туьркияда чпин бубайрилай амай ирс гваз яшамиш жезва, хъсан адетар хуьзва. Лезги чIал хуьн, чир хьун абуру чIехи девлет яз гьисабзава. Туьркияда авай чи ватандашрин арада сагълам, мягькем дуствал, стхавал ава.
Бурсадинни Коджаэли мемлекетдик акатзавай Дербент тIвар алай хуьруьн арада 100 километрни авач. Гьикьван хъсан кар жедай, эгер Бурсани Дагъустандин Дербент дуствилин шегьерар – стхаяр хьанайтIа. Хасавюртни Ялова фадлай ахьтин шегьерар я. Дербентдин мэр Хизри Абакаровав и фикир, теклиф агакьарна кIанда. Са вахтара залум кьисметди, хайи ерийривай яргъазна, гъурбатдиз акъуднавайбуруз бубайрин ватандиз цIийи кьилелай къуй рекьер ачух хъхьурай, вилик дуствилин, стхавилин пайдах кваз. Къуй чи халкьарин, инсанрин арада чими, гьуьрметлу, сих алакъаяр хъхьурай. Сагърай, дуьньядин гьи пипIе аватIани, чи ватандашар!
ТУЬРКИЯДИКАЙ КУЬРУЬ ДЕЛИЛАР
Туьркия Азиядани Европада экIя хьанвай чIехи государство я. Ам Гуржистандихъ, Эрменистандихъ, Ирандихъ, Иракдихъ, Сириядихъ, Болгариядихъ ва Грециядихъ галаз сергьятламиш жезва. Европада авай паюнинни Азияда авай паюнин арада Босфор ва Дарданеллы лугьудай гуьтIуь проливар ава. Уьлкве 66 вилаятдиз пай жезва.
Тарихдин ктабра къейднавайвал, алай аямдин туьркверин улу-бубаяр (куьчери огузрин тайифаяр) Анатолиядиз – Малая Азиядиз Юкьван Азиядай 11 лагьай асирда сельджукрин чапхунчивилин дявейрин вахтунда акъатна. 1281-1326-йисара Османрин (Оттоманский) империя арадал атана. Султан 1-Селима 1516-17-йисара Мосул, Сирия, Палестина, Египет къачуна. Адалай гуьгъуьниз хьайи султан 1 — Сулейманан (европейвийри адаз – Великолепный, туьрквери чпи — Законодатель (Къануни) лугьудай) девирда Туьркия гзаф къудратлу государстводиз элкъвена. Ада чапхунчивилин дявеяр давамарна (Ирак, Кавказ, Центральный Европа, Алжир, Триполитания (1551) кьунай.
Алим Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова (рагьмет хьуй вичиз) вичин “Лезгияр Туьркияда: чIал, дуланажагъ, тарих” ктабда (Махачкъала, 2003-йис) къейднавайвал, Туьркияда авай лезгийрикай печатда сифте малумат 1969-йисуз пайда хьанай. Гъалиб Садыкъиди а макъалада рухунви шаир Магьмуд 1855-йисуз, Кябедал фида лагьана, Туьркиядин Дуьмберез хуьре бинеламиш хьайидакай кхьенвай. Магьмудан фикирдалди, мусурман уьлкведа гзаф гьахълувал хьун лазим тир. Шииррай аквазвайвал, Рухун Магьмудаз вичин Ватан, халкь, багърияр гзаф кIандай, къариблухдиз акъатунай ада гьайиф чIугвазвай.
Туьркияда авай лезгийрикай, абурун чIалакай, ацукьун-къарагъуникай кхьинар лезги чIалан месэлаяр илимдин рекьелди ахтармишунал машгъул жезвай Швейцариядай тир, Марианна Моорахъни ава. Са шумуд йис вилик ам чи газетдин редакциядизни мугьман хьанай.
Виридалайни гегьеншдаказ, маналудаказ, галай-галайвал Туьркияда яшамиш жезвай чи ватандашрикай шаир, алим Фейзудин Нагъиева вичин “Туьркиядиз стхайрин патав” ктабда кхьенва. Ада къейдзавайвал, лезгияр Туьркиядиз тарихда ругуд лепедик, кIеретIдик кваз акъатна. 1730-йисара — Гьажи Давудан гьерекат пуьрчуькьарзавайла; 1837-йисара – Къубадин лезгийрин гъиле яракь кьуна къарагъунар эзмишдайла; 1860-йисара- имам Шамил пачагьдин кьушунри есирвиле кьурла; 1877-йисара – а чIаван бунтарилай кьулухъ; 1918-1937-йисара – инкъилабдин ва репрессийрин йисара; 1941-1945-йисара – Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда.
Туьркияда авай лезгийрикай, кьилди къачуртIа, машгьур полководец, генерал Камал Паша Явузакай ва масабурукай Мегьарамдхуьруьн райадминистрациядин кьилин заместитель хьайи рагьметлу Адильгерей Жафаровани итижлу суьгьбетардай. Ам Туьркиядиз са шумудра мугьманвиле фенай, генералдин кIвалени хьанай.
Кьисметар я ман. И ва я маса вакъиаяр, крар себеб яз, инсанар акъат тийизвай чка авач. Гьар гьина аватIани, лезгийри чеб виринра намуслу, инсанвал, вижданвал квай, таъсиб авай, зегьметдал, илимдал рикI алай викIегь ксар яз къалурзава. Къуй абур авай чкайра сагъ-саламат, хушбахтлу хьурай, вирибуруз ЦIийи йис мубаракрай!
Шикилра: Рухун Рамазан ва Бурсадин лезгияр.
Бике Алибегова
